WSZECHŚWIAT PRZEZ LORNETKĘ
Dynamiczny duet galaktyk
http://www.cloudynights.com/item.php?item_id=2622
Oryginalny PDF

Kwiecień 2011

Phil Harrington
Tłumaczenie: Marcin Siudzinski (Astronoce.pl)

---

M81 i M82 leżą na końcu długiej linii ciągnącej się od gwiazd "Wielkiego Wozu" Phecdy i Dubhe w kierunku północno-zachodnim. Dubhe wyznacza środkowy punkt linii, a galaktyki i Phecda leżą jednakowo daleko od niej, ale w odwrotnych kierunkach. Aby je znaleźć w lornetce, skocz od Phecdy do Dubhe, a następnie dalej na północny-zachód do luźnego łuku słabych gwiazd. Kontynuując na północny-zachód, wypatruj małego trójkąta prostokątnego ze słabych gwiazd. M81 i M82 są nieco na południowy-wschód od gwiazdy (24 Ursae Majoris) która wyznacza kąt prosty.

---

Z tych dwóch galaktyk, M81 jest jaśniejsza i bardziej oczywista. Jej charakterystyczny owalny kształt może być rozpoznany w lornetkach tak małych jak 7x35, jednakże w tak małej aperturze, M81 będzie wyglądać jedynie jak słaba, niewyraźna "gwiazda". W lornetce 10x50, jej owalny dysk o jasności 7mag zdaje się być zorientowany w linii NW-SE, o długości około dwa razy większej niż szerokość. Wielkie lornety (10x70 i większe) poprawiają kontrast pomiędzy jasnym rdzeniem centralnym (jądrem) galaktyki a słabszym, otaczającym, halo ramion spiralnych.

Nazwana "Mgławicą Bode'go", po swoim odkrywcy Johannie Bode'm który po raz pierwszy dostrzegł ją w roku 1774, M81 jest klasycznym przykładem spiralnej typu Sb. Zdjęcia kolorowe ukazują żółtawe zabarwienie jej galaktycznego jądra, co mówi nam, że są tam przede wszystkim gwiazdy starszej Populacji II. Ramiona spiralne zadają się być niebieskawo-białe, dzięki młodszym, gorętszym gwiazdom Populacji I.

Kiedy już dostrzeżesz M81, poszukaj jedynie pół stopnia na północny-wschód M82. Leżąc 12 milionów lat świetlnych od nas, M81 i M82 tworzą na niebie jedną z najciekawszych par galaktyk dla obserwatorów. Ale ostrzegam, że ponieważ M82 jest o około 1,5mag słabsza, jej odszukanie może nieco potrwać, szczególnie w lornetkach 50mm i mniejszych. Szukaj słabego, wydłużonego dysku szarego światła, wyglądającego niemal jak eteryczne cygaro. Charakterystyczny kształt M82 może być dostrzeżony w lornetkach 7x i większych jeśli tylko noc jest ciemna i wolna od zaświetlenia LP. W odróżnieniu od M81 która pokazuje jaśniejsze jądro, M82 zdaje się być bardziej jednolita w jasności na całej długości.

---

Odkryta również przez Bode'go w roku 1774, M82 jest katalogowana zazwyczaj jako galaktyka nieregularna, ale ostatnie obserwacje sugerują, że była to swego czasu spiralna. Jakie zdarzenie spowodowało, że się zmieniła?

Radioastronomowie od lat wiedzą, że M82 emituje natężony szum radiowy. Ich badania M81 i M82 ujawniają, że obydwie galaktyki oplecione są potężnymi pierścieniami materii wirującymi w i dookoła galaktyk, niewidocznymi na tradycyjnych fotografiach.

Ostatnie, długoczasowe fotografie w paśmie fal widzialnych, podczerwonych i rentgenowskich odsłoniły parę ogromnych mgławicowych pióropuszy rozciągających się od ciemnej szczeliny która przecina jądro galaktyki. Tam, znajdujemy niezwykle aktywny ośrodek, gdzie w gwałtownym tempie tworzą się gwiazdy. Oszacowano, że młode gwiazdy w wybuchowym jądrze M82 powstają masowo w tempie 10 razy szybszym niż to się dzieje w naszej Drodze Mlecznej. Na potwierdzenie tego, w roku 2005 Teleskop Kosmiczny Hubble'a odsłonił w jej jądrze 197 młodych masywnych gromad gwiazd.

Co powoduje cały ten wewnętrzny zgiełk w M82? Jedną z opinii jest, że prawdopodobnie 200 milionów lat temu M82 przetrwała kolizję z M81. Skutkiem było skierowanie dużej ilości gazu do jądra M82 co wyzwoliło ogromną aktywność wybuchową trwającą do dzisiaj. Włókna gazowe widoczne na radiofotografiach są niepotrzebnym rumowiskiem po tej prastarej kolizji. Grawitacja masywniejszej M81 rozerwała spiralną strukturę M82 wykrzywiając galaktykę i powodując wielki, gwałtowny konflikt wewnętrzny. Obydwie galaktyki ściśnięte są w śmiertelnej grawitacyjnej walce. Ostatecznie, za miliardy lat, będzie istniała tylko jedna masywna galaktyka.

Dodatkową intrygą w historii życia M82 było odkrycie w kwietniu 2010 roku, że coś wewnątrz galaktyki zaczęło wysyłać niezwykłe fale radiowe, niepodobne do żadnych innych znalezionych we Wszechświecie. Mnożą się teorie na temat co mogło by być źródłem tych tajemniczych fal, ale jak na razie, żadna nie pasuje do danych obserwacyjnych. Ciekawy artykuł na temat tego zjawiska znajdziesz na stronie magazynu New Scientist.

Dwie mniejsze galaktyki zajmują pierwsze miejsca na widowni obserwując zmagania M81 i M82. Czytelnicy z DUŻYMI lornetkami mogą również spróbować swych sił z NGC2976. NGC2976 leży około 1,5^o na południe-południowy-zachód od M81. Z jasnością 10mag, jest nieco za słaba dla lornetki 50mm, ale dodając nieco więcej apertury, jej słaba obecność może się ujawnić cierpliwym obserwatorom.

Innym widzem jest NGC3077, galaktyka o jasności 10mag, 3/4^o na wschód-południowy-wschód od M81. Nie znajdziesz NGC3077 na załączonej mapce, ponieważ do wyłowienia swej bardzo słabej poświaty, wymaga ona dobrej klasy dużej lornety. Ale jeśli masz lornetkę 25x100 lub większą i obserwujesz pod najciemniejszym niebem, dlaczego nie spróbować?

Nawiasem mówiąc, żadna z tych galaktyk NGC nie siedzi bezczynnie przy zmaganiach M81 i M82. Obydwie również są uwikłane w grawitacyjny chaos dręczący ich pojedynkujące się towarzyszki.

Piąty członek grupy M81, utrzymuje dobry dystans od usidlonej czwórki, i na naszej mapie przeglądowej z tego miesiąca znajduje się blisko jej prawej (zachodniej) krawędzi, po drugiej stronie granicy z Żyrafą. Messier i jemu współcześni nigdy nie widzieli tej efektownej galaktyki spiralnej, chociaż świeci tak jasno jak M82. Znamy ją dziś jako NGC2403, czyli jej wpis w New General Catalog.

Ponieważ leży ona pośrodku niczego, upolowanie NGC2403 może być trudne. Oto jak to robię ja. Zaczynam od M81 i przesuwam się o około jedno pole lornetki na południowy-zachód, do smukłego trójkąta utworzonego z gwiazd 5mag Rho, Sigma-1 i Sigma-2 Ursae Majoris. Ten charakterystyczny trójkąt celuje na zachód-północny-zachód, dokładnie w samotną gwiazdę 5mag około jedno pole dalej. Stamtąd, truchtam kolejne pole lornetki na południowy-zachód do większego trójkąta prostokątnego z trzech gwiazd 6mag. Nasz cel leży w połowie drogi pomiędzy kątem prostym tego trójkąta a jego południowym rogiem.

Ostatnio, ponownie odwiedziłem NGC2403 w mojej lornetce 10x50. Tu, na Long Island, z mojego podwórka, mogłem dostrzec jej malutką, owalna poświatę. Tak jak M82, NGC2403 może być wymagającym testem lornetkowym, ale teraz jest najlepszy czas w roku na tę próbę na wieczornym niebie, kiedy wznosi się niemal w naszym zenicie.

Jak już tu jesteś, oto nieco innych obiektów we Wszechświecie przez Lornetkę w tym miesiącu:

---

Nie zapomnij wydrukować wersji tego artykułu w PDF aby zabrać ją ze sobą na obserwacje. Kliknij na link 'Oryginalny PDF' na górze strony aby ściągnąć plik PDF, który możesz wydrukować lub zapisać do późniejszego wykorzystania.

Masz pytania, uwagi lub pomysły na przyszłe artykuły? Bardzo chciałbym je usłyszeć. Napisz do mnie na phil@philharrington.net.

Ciesz się odkrywaniem świata galaktyk w te zimne kwietniowe wieczory. A do przyszłego miesiąca, pamiętaj, że dwoje oczu jest lepsze od jednego.

---

O Autorze:
Phil Harrington jest redaktorem czasopisma Astronomy oraz autorem dziewięciu książek o astronomii. Odwiedź jego stronę internetową: www.philharrington.net.

Wszechświat przez Lornetkę Phila Harringtona jest chroniony prawem autorskim 2011 przez Philipa S. Harringtona. Wszelkie prawa zastrzeżone. Zakaz kopiowania, całości lub części, poza pojedynczymi kopiami do użytku osobistego, bez pisemnej zgody posiadacza prawa autorskiego.