WSZECHŚWIAT PRZEZ LORNETKĘ
Northern Exposure
http://www.cloudynights.com/item.php?item_id=2853
Oryginalny PDF

Marzec 2013

Phil Harrington
Tłumaczenie: Marcin Siudzinski (Astronoce.pl)







Północne niebo okołobiegunowe oferuje wiele celów lornetkowych, które możemy podziwiać przez cały rok. W tym miesiącu skierujmy się ku konstelacji Małej Niedźwiedzicy (Ursa Minor). Być może znasz ją lepiej jako Mały Wóz, asteryzm złożony z siedmiu najjaśniejszych gwiazd Małej Niedźwiedzicy.



Nazywaj ją jak chcesz, ale ta gwiezdna grupa najbardziej znana jest z faktu, że zawiera w sobie Gwiazdę Północną, Polaris (alfa Ursae Minoris). Oś obrotu Ziemi wycelowana jest w miejsce oddalone jedynie trzy czwarte stopnia od Polaris, sprawiając, że kreśli ona bardzo mały okrąg wokół tego niewidocznego punktu co 24 godziny. Północny Biegun Niebieski powoli zbliża się do Polaris. Najbardziej, na 14 minut kątowych, zbliży się do niej w roku 2105, a następnie równie powoli zacznie się od niej odsuwać.

Podczas gdy Polaris jest obecnie gwiazdą biegunową, chybotanie osi Ziemi trwające 26000 lat zwane precesją sprawia, że punkt Bieguna Niebieskiego zakreśla na niebie okrąg 47°. Na przykład, podczas budowy piramid, niemal 4600 lat temu, Biegun Północny celował w stronę gwiazdy Thuban w Smoku. Przewiń czas o 5200 lat od teraz, a biegun będzie wycelowany w pobliże Alderamina w Cefeuszu.

Większość z nas kiedyś słyszała, gdy ktoś błędnie nazywa Polaris najjaśniejszą gwiazdą nocnego nieba. Jednakże jedno spojrzenie w jej kierunku szybko rozwiewa ten mit. W rzeczywistości, Polaris z jasnością 2mag jest 48. w kolejności najjaśniejszą gwiazdą nocnego nieba.

Jeśli to dla Ciebie rozczarowanie, nabierz otuchy, bo pomimo swej niskiej jasności ma ona do zaoferowania więcej niż widzi gołe oko. Polaris jest gwiazdą zmienną z rodzaju cefeid, ważnej klasy gwiazd które okazały się bezcenne dla naszego zrozumienia odległości we Wszechświecie.

Wszystkie zmienne cefeidy, włączając Polaris, są żółtymi olbrzymami pulsującymi z precyzyjną regularnością. Cefeidy wykazują bardzo ścisłe powiązanie między ich okresem a mocą promieniowania. Im dłuższy okres zmienności cefeidy, tym większa jest jej moc promieniowania. Mierząc okresowość cefeidy, możemy również określić jej jasność, lub "pobór mocy" jeśli wolisz. Znając to, wraz z jasnością obserwowaną gwiazdy, lub magnitudo, jej odległość może być obliczona bardzo dokładnie. Z badań wynika, że Polaris, której pełen cykl zajmuje 3,97 dnia, oddalona jest od nas o 430 lat świetlnych. Niestety, zmienia ona jasność jedynie o 0,03 magnitudo. To o wiele za mało by mogło być dostrzeżone w lornetce.

Następnej nocy spędzonej z lornetką, sprawdź mimo wszystko Polaris. Jeśli przyjrzysz się dokładnie, powinieneś zobaczyć, że należy ona do kółeczka słabych gwiazd. Po raz pierwszy przeczytałem o tym asteryzmie w Burnham's Celestial Handbook, gdzie nazwany jest niebieskim Pierścionkiem Zaręczynowym. Jest on zaznaczony na naszej mapie przeglądowej jako Hrr 1, co oznacza, że jest pierwszym z kilkunastu asteryzmów opisanych w mojej książce Touring the Universe through Binoculars. Sądząc po tym o ile jaśniejsza jest Polaris w porównaniu z resztą gwiazd, jest sporą błyskotką! Oczywiście w rzeczywistości, gwiazdy te leżą w bardzo różnych odległościach od Ziemi i dlatego nie tworzą prawdziwej gromady.


Druga najjaśniejsza gwiazda w Małej Niedźwiedzicy, Kochab (beta Ursae Minoris), jest jedynie jedną dziesiątą magnitudo słabsza od Polaris. Obydwie zdają się w lornetkach żółtawe, ale może będziesz musiał nieco rozogniskować ich obrazy by wzmocnić delikatną barwę.

Czy dostrzegasz inną żółtawą gwiazdę 5 Ursae Minoris o jasności 4mag, leżącą nieco na prawo (zachód wg orientacji mapy) od Kochaba? Razem, przypominają obserwatorowi z Karoliny Północnej Tommowi Lorenzinowi "podwójne światło ostrzegawcze".

Słabsza 3 Ursae Minoris na południowy zachód od 5 Ursae Minoris i 4 Ursae Minoris na jej północnym zachodzie łącznie tworzą charakterystyczny gwiezdny trójkąt prostokątny. Używając metody zerkania, spójrz nieco na zachód od linii łączącej 3 i 4. Czy dostrzegasz grupę gwiazd o jasnościach 7 i 8 magnitudo układającą się w kształt haczyka? W swojej książce Observing the Night Sky with Binoculars, autor Stephen O'Meara nazywa ten sierpowaty asteryzm Haczykiem Wędkarskim.

Następnie, mamy V Ursae Minoris, gwiazdę zmienną półregularną, bardzo przyjemną do monitorowania przez lornetkę. The American Association of Variable Star Observers (AAVSO) włączyła ją jako jedną ze 153 gwiazd zmiennych do swojego Programu Lornetkowego. Jak wyjaśniają na swojej stronie internetowej, większość gwiazd w tym programie jest albo zmiennymi długookresowymi (jak Mira w Wielorybie) albo gwiazdami półregularnymi jak V. Większość gwiazd tego programu ulega wahaniom pomiędzy 3 a 9,5 magnitudo, więc może być nieprzerwanie monitorowana w lornetkach ręcznych. Nasz przykład, V UMi, jak jest to w skrócie napisane, zwykle drga pomiędzy 7,1 a 8,7 magnitudo, ze średnim okresem 73 dni. Użyj poniższej mapy przeglądowej AAVSO lub, jeśli wolisz, wygeneruj swoją własną wersję używając generatora map na stronie http://www.aavso.org/vsp.


I w końcu, przeskakujemy granicę do północnego Cefeusza do gromady otwartej NGC 188. Od razu lojalnie uprzedzam: to trudny połów dla lornetek, nawet tych dużych 70 i 80 mm. To dlatego włączyłem ją jako wyzwanie #64 dla "Dużych lornetek/Małych teleskopów" w mojej książce Cosmic Challenge. Aby spróbować szczęścia, skieruj się ponownie do Polaris. NGC 188 leży jedynie 4 stopnie od niej. Pod wyjątkowo ciemnym niebem niektórzy raportowali widoczność delikatnej poświaty gromady w lornetkach 50mm, a nawet mniejszych. Jednakże, najlepsze co mogę stwierdzić, to dostrzeżenie bardzo subtelnego jej śladu w lornetce 16x70 pod ciemnym niebem Vermont na zlocie Stellafane wiele lat temu.

NGC 188 jest wyjątkowa nie tylko pod względem swojego niezwykłego położenia. Spojrzenie na jej gwiazdy ujawnia, że jej najjaśniejsza gwiazda ciągu głównego jest typu widmowego F2, z wieloma innymi klasyfikowanymi jako typy G i K. Stoi to w ostrym kontraście z tym, co widzimy w większości gromad gwiazd, które złożone są z gwiazd o typach widmowych O, B i A. Wszystkie z nich są daleko gorętsze i bardziej masywne. Żyją one w szybkim tempie, konsumując swoje paliwo wodorowe zawrotnie szybko, by ewoluować poza ciąg główny w ciągu kilku milionów lat. Gwiazdy o mniejszej masie, jak nasze Słońce i te w NGC 188, trwają miliardy lat, zużywając swój wodór dużo bardziej rozważnie. W związku z tym, z badań tych wiemy, że NGC 188, jak na gromadę otwartą, jest niezwykle stara. Aktualne szacunki określają jej wiek na 5 miliardów lat. Czyni to ją drugą najstarszą gromadą otwartą na północ od równika niebieskiego. Starsza jest jedynie NGC 6791 w Lutni.

Jak widzisz, na północnym niebie okołobiegunowym oczekuje nas mnóstwo celów lornetkowych. Opisałem jedynie kilka z nich. Poniższa lista zawiera ich wiele więcej.


Co najważniejsze, każdy z nich może być odnaleziony każdej nocy roku, przynajmniej przez większość z nas. Tak więc, czekaj na tę wyjątkową noc! Okaże się, że tu na dalekiej północy, dwoje oczu jest lepsze od jednego.

---

O Autorze:
Phil Harrington jest autorem dziewięciu książek o astronomii, w tym Touring the Universe through Binoculars oraz Cosmic Challenge. Odwiedź jego stronę internetową: www.philharrington.net.

Wszechświat przez Lornetkę Phila Harringtona jest chroniony prawem autorskim 2013 przez Philipa S. Harringtona. Wszelkie prawa zastrzeżone. Zakaz kopiowania, całości lub części, poza pojedynczymi kopiami do użytku osobistego, bez pisemnej zgody posiadacza prawa autorskiego.