WSZECHŚWIAT PRZEZ LORNETKĘ
Wielorybi ogon
http://www.cloudynights.com/item.php?item_id=2924
Oryginalny PDF

Listopad 2013

Phil Harrington
Tłumaczenie: Marcin Siudzinski (Astronoce.pl)







Nasze jesienne niebo dysponuje sporą pustką jeśli chodzi o jasne gwiazdy na południowy wschód od Wielkiego Kwadratu Pegaza i na południowy zachód od wschodzących Plejad i Byka (Taurus). Ta otchłań jest domem dla słabych punkcików tworzących gwiazdozbiory Wieloryba (Cetus) i Ryb (Pisces). W tym miesiącu zbadamy ten osamotniony region by wyłowić kilka niedocenianych celów lornetkowych.



Wieloryb jest dużym gwiazdozbiorem przemierzającym południowe regiony listopadowego nieba wieczornego. Próba dostrzeżenia jego niewyraźnego kształtu może być prawdziwym wyzwaniem, szczególne z podmiejskich i miejskich miejscówek obserwacyjnych. Najjaśniejsza gwiazda konstelacji, Diphda (Beta Ceti; alias Deneb Kaitos) o jasności 2mag, z większości obszaru Ameryki Północnej i Europy, leży nisko na południowym niebie. Trzeciej wielkości Menkar (Alfa Ceti) jest najjaśniejszą gwiazdą w północnej części Wieloryba, wyznaczającą jeden z narożników pięciobocznego ogona wieloryba. Jeśli masz problem ze znalezieniem gwiazd Wieloryba, spróbuj poczekać aż zimowy gwiazdozbiór Byka będzie wysoko na niebie. Głowa Byka o kształcie litery V wskazuje mniej więcej kierunek ku wielorybiemu ogonowi.

Kiedy już wypatrzysz pentagonalny ogon wieloryba, spójrz na gwiazdę Delta Ceti nieco na południe od niego, o jasności 4mag. Wyceluj w nią swoją lornetkę i szukaj 84 Ceti o jasności 6mag. Nasz pierwszy cel, galaktyka M77 o jasności 9mag, tworzy z Deltą i 84 trójkąt prostokątny. Zobaczysz też parę słabszych gwiazd nieco na północny zachód od M77. M77 będzie wyglądać jak słaba, owalna poświata zaakcentowana być może przez jądro centralne, jeśli obserwujesz dużą lornetą.

Sklasyfikowana jako galaktyka spiralna Sb, M77 jest prototypem galaktyki "aktywnej", zwanej galaktyką Seyferta. Galaktyki Seyferta, nazwane tak po swoim odkrywcy, amerykańskim astronomie Carlu Seyfercie, mają gwiazdopodobne jądra i intensywną, zmienną emisję szumu radiowego. Poprzez badanie jej widma, astronomowie wywnioskowali, że olbrzymie chmury gazu wybuchają z jądra M77, poruszając się z prędkością kilkuset kilometrów na sekundę. Astronomowie odkryli, że źródłem tych erupcji jest prawdopodobnie supermasywna czarna dziura o średnicy mniejszej niż 12 lat świetlnych, ale posiadająca masę około 10 milionów razy większą od masy naszego Słońca.

Wraz z nadchodzącym w przyszłym miesiącu sezonem wakacyjnym, często oczekujemy powtórek corocznych tradycji. Jedną z tradycji, cieszącą wiele osób, jest oglądanie filmu "It's a Wonderful Life", w którym występują Jimmy Stewart i June Lockhart. Możemy dokonać niewielkiej zmiany tego tytułu by podkreślić nasz następny cel: "It's a Wonderful Star". Gwiazda Mira (Omicron Ceti), na południe od M77 i ogona Wieloryba, została nazwana przez Jana Heweliusza w roku 1662. Nazwa tłumaczy się na "wspaniała" - rzeczywiście trafne określenie. W okresie 332 dni, Mira powoli zmienia jasność pomiędzy maksymalną 3mag, a minimalną około 10mag i z powrotem. To wspaniała gwiazda do podziwiania w lornetkach, szczególnie podczas maksimum, gdy jej czerwonawa barwa pomaga wyróżnić się z tłumu.

Przypuszczalnie właśnie w czasie jednego z tych maksimów Hipparch stał się pierwszym człowiekiem który ją dostrzegł. Było to w roku 134 BC. Jednakże uznanie jej za gwiazdę zmienną należy się miłośnikowi astronomii Davidowi Fabriciusowi, który dostrzegł ją 13 sierpnia 1596 roku i, ponownie, 15 lutego 1609 roku. Zdarzały się jednak przypadki, gdy przekraczała ona ona jasność 1mag, oraz takie, gdy nie przekraczała bariery 5mag. Gwiazdy zmienne są nieprzewidywalne.

Jedną z przyczyn tych rozbieżności może być fakt, że Mira jest bardziej masywnym składnikiem gwiezdnego systemu podwójnego. Chociaż nie możemy tego zobaczyć w lornetkach, czy nawet w jakimkolwiek teleskopie prócz tych największych, Mira ma towarzystwo w postaci białego karła. Towarzysz ten leży jakieś 70 jednostek astronomicznych (tj. 70 razy dalej niż odległość Ziemi od Słońca) od Miry, a pełny cykl orbitalny zajmuje mu około 4 stuleci. Podczas ruchu na orbicie, silne pole grawitacyjne białego karła wyciąga materię z Miry w otaczający dysk akrecyjny.

Nasz timing w tym roku nie jest niestety najlepszy. Mira osiągnęła maksimum jasności w lipcu i obecnie zmierza ku przewidywanemu minimum w lutym. Ale nie traćmy wiary. Tak jak filmowa postać Jimmy'ego Stewartsa, George Bailey, powrócił do miasta Bedford Falls, Mira również wróci z otchłani następnej jesieni.

Nacieszmy się trzema zabawnymi asteryzmami nieopodal ogona Wieloryba, które z pewnością nas zachwycą. Dwa pierwsze, zaznaczone na naszej mapie przeglądowej jako Północny Harpun i Południowy Harpun, utworzone są z dwóch zakrzywionych rzędów gwiazd. Osiem gwiazd tworzących Północny Harpun rozciąga się nieco poza granicę z Baranem, a ich jasności mieszczą się w zakresie od 6 do 7 magnitudo. Xi Arietis jest z nich najjaśniejsza. Kształt Południowego Harpuna jest nieco bardziej wyraźny. Zakres ich jasności to 5-7 magnitudo, z Nu Ceti jako najjaśniejszą.

Trzeci asteryzm wyznaczony na naszej mapie pochodzi z książki Johna C. Raymonda Asterisms for Small Telescopes and Binoculars (2005: Brunswick Publishing, ISBN-10: 1556182058). Nazywa on go po prostu asteryzmem Xi i 64 Ceti. Opis z książki Raymonda brzmi: "Wizualnie rozmyty obiekt. Lornetka wyraźnie odsłania dwie główne gwiazdy z łańcuszkiem słabszych gwiazd pomiędzy nimi". Trzy słabe gwiazdy są równomiernie rozłożone pomiędzy Xi a 64, natomiast dwie inne leżą dalej, rozciągając się na południowy zachód od 64.

Na koniec przeskoczmy granicę z Rybami i ugrajmy coś naprawdę dużego. W tym przypadku będzie to również wymagało dużej lornetki, ponieważ szukamy galaktyki spiralnej M74. Aby ją znaleźć, najpierw zlokalizujmy mały gwiazdozbiór Barana (Aries). Pociągnij linię od jej gwiazdy Hamal (Alfa Arietis) przez Sheratana (Beta Arietis) i przedłuż ją na południowy zachód. Prześledź linię do gwiazdy 4mag Eta Piscium. Eta tworzy mały trójkąt z dwoma słabszymi gwiazdami, który zdaje się celować z powrotem w Barana. "Gwiazda podwójna" wyznacza koniuszek trójkąta, dając znak, że jesteśmy w dobrym miejscu. M74 leży niemal w środku tego trójkąta.

Długoczasowe ekspozycje pokazują M74 jako ładną spiralną typu Sc widoczną "od góry", podkreśloną cienkimi zakrzywionymi ramionami które owijają idealnie okrągłe jądro galaktyczne. Jednak wizualnie M74 wygląda jedynie jak słaba, bardzo rozmyta poświata, tylko nieznacznie jaśniejsza od otaczającego tła nieba. Prawdopodobnie będziesz przesuwał się nad nią kilka razy zanim zorientujesz się, gdzie dokładnie ona jest. Ale nie trać nadziei, ona tam faktycznie jest.

Zamocowanie lornetki na statywie czy innej podpórce jest w tym przypadku niemal obowiązkiem, tak jak metoda zerkania. Jeśli, mimo to, wciąż jej nie możesz wychwycić, spróbuj delikatnie stukać w bok lornetki. Oko potrafi łatwiej dostrzec obiekty o bardzo niskiej jasności powierzchniowej gdy poruszają się one nieco w tę i z powrotem zamiast tkwić nieruchomo. Z powodzeniem używałem tej techniki do wyśledzenia M74 w mojej lornetce 16x70.

Dałem Ci nieco trudnych wyzwań w tym miesiącu i z przyjemnością dowiem się jak sobie z nimi poradziłeś. Napisz do mnie maila lub opisz swoje powodzenia (i porażki) w odpowiednim wątku na forum. Link znajdziesz na górze tej strony.

A jeśli wciąż tęsknisz za większą liczbą obiektów do obserwacji, oto lista tych, które czają się w tegomiesięcznym Wszechświecie przez Lornetkę.


Do naszego ponownego spotkania w przyszłym miesiącu, pamiętaj, że podczas obserwacji gwiazd dwoje oczu jest lepsze od jednego.

---

O Autorze:
Phil Harrington jest autorem dziewięciu książek o astronomii, w tym Touring the Universe through Binoculars. Po zajawkę każdej z nich odwiedź jego stronę internetową: www.philharrington.net.

Wszechświat przez Lornetkę Phila Harringtona jest chroniony prawem autorskim 2013 przez Philipa S. Harringtona. Wszelkie prawa zastrzeżone. Zakaz kopiowania, całości lub części, poza pojedynczymi kopiami do użytku osobistego, bez pisemnej zgody posiadacza prawa autorskiego.