WSZECHŚWIAT PRZEZ LORNETKĘ
Od wielkiego dzwonu
(ang. Once in a Blue Moon)
http://www.cloudynights.com/page/articles/cat/binocular-universe/binocular-universe-once-in-a-blue-moon-r2994
Oryginalny PDF (niedostępny)

Lipiec 2015

Phil Harrington
Tłumaczenie: Marcin Siudzinski (Astronoce.pl)





"Od wielkiego dzwonu". Wszyscy używamy od czasu do czasu tego wyrażenia, gdy mówimy o czymś, co zdarza się bardzo rzadko. Astronomicznie rzecz ujmując, obecne znaczenie "Niebieskiej Pełni" (ang. "Blue Moon") odnosi się do drugiej pełni w tym samym miesiącu kalendarzowym. Ponieważ od pełni do pełni mija mniej więcej 29,5 dnia, co jakiś czas fazy tak się układają, że pełnia następuje w 1. lub 2. dniu miesiąca, a kolejna pełnia ma miejsce w 30. lub 31. dniu. Takie zdarzenia są rzadkie, stąd to popularne powiedzenie.

Jak określenie to powiązane zostało z wydarzeniem astronomicznym, drugą pełnią w miesiącu kalendarzowym, pozostaje swoistą tajemnicą. Badania opublikowane w marcowym i majowym wydaniu Sky&Telescope z roku 1999 pokazują, że określenie Niebieska Pełnia być może powstało jako odniesienie nie miesięczne, a raczej sezonowe. Maine Farmer's Almanac z roku 1937 definiuje to pojęcie jako trzecia pełnia każdej pory roku, która zawiera ich cztery. Ponieważ każda pora roku ma trzy miesiące, w większości mamy jedynie trzy pełnie. Cztery pełnie rzeczywiście są rzadkością. Ale jak na ironię, nowoczesne znaczenie drugiej pełni w danym miesiącu najprawdopodobniej wzięło się z błędu w marcowym wydaniu Sky&Telescope z roku 1946!

Trzymając się nowoczesnej, nawet jeśli technicznie niepoprawnej, definicji, ten miesiąc jest "od wielkiego dzwonu". Pierwsza pełnia będzie 2 lipca, 02.19 UT, a druga nastąpi 31 lipca, 10.42 UT.


Wykorzystajmy tę okazję do zwiedzenia naszego sąsiada z pomocą lornetki. Ale zanim to zrobimy, jestem pewien, że zauważyliście jak duży wydaje się Księżyc w pełni, gdy wznosi się nad horyzont. To jedynie złudzenie optyczne znane jako Księżycowa Iluzja. Prawdziwa przyczyna Księżycowej Iluzji jest przedmiotem dyskusji od lat, a może i wieków. Niektórzy twierdzą, że efekt spowodowany jest zniekształceniem, powodowanym przez atmosferę naszej planety. Może to być jednak szybko obalone, ponieważ refrakcja w rzeczywistości powoduje, że Księżyc się kurczy. Aby dowieść, że refrakcja nie ma z tym nic wspólnego, zrób zdjęcie wschodzącego Księżyca. Następnie, kilka godzin później, gdy Księżyc wygląda "normalnie", zrób kolejne. Trzymając oba zdjęcia obok siebie zobaczysz, że rozmiar Księżyca jest taki sam na obu. Spróbuj!

Niektórzy mówią, że Księżycowa Iluzja spowodowana jest tym, że widzimy go blisko rzeczy wymiernych, jak drzewa czy budynki. Jest to czasem określane mianem Złudzenia Ponza, po raz pierwszy opisanego przez Mario Ponzo w roku 1913. Oto Złudzenie Ponza zastosowane do Księżyca.


Który Księżyc wydaje się większy, A czy B? W rzeczywistości oba są takie same. Jednakże wyjaśnienie poprzez Złudzenie Ponza nie wytrzymuje próby z tego prostego powodu, że iluzja utrzymuje się nawet, gdy wschodzący Księżyc oglądany jest nad pustą równiną, na oceanie, a nawet z samolotu. Musi to być coś więcej niż tylko powyższe.

Inne możliwe wyjaśnienie podaje Donald McCready, emerytowany profesor psychologii na Uniwersytecie Wisconsin-Whitewater. McCready mówi, że to nie wschodzący Księżyc wydaje się większy, a raczej Księżyc wysoko na niebie wydaje się mniejszy z powodu sposobu w jaki nasze oczy postrzegają dystanse do odległych obiektów. Kiedy Księżyc wschodzi, nasze oczy pobierają wskazówki z horyzontu, co powoduje, że Księżyc zdaje się być bardzo daleko (efekt zwany mikropsją okoruchową, oculomotor micropsia). Ale gdy patrzymy wyżej w niebo, mamy niewiele wskazówek. Dlatego nasze oczy ustawiają się na ostrość spoczynkową na odległość 3 do 6 stóp (1 do 2 metrów). Ma to związek z tym, że bardziej odległe obiekty wydają się obejmować mniejszy kąt (mikropsja okoruchowa). Chociaż jest to przekonujący argument, inni eksperci uważają, że różnice wielkości wywołane makropsją i mikropsją okoruchową nie są wystarczające do wyjaśnienia Księżycowej Iluzji.

Oto ciekawy eksperyment, który możesz przeprowadzić samemu. Następnym razem, gdy dostrzeżesz Księżycową Iluzję, spójrz na Księżyc przez pustą rolkę od ręczników papierowych, zwracając uwagę ile pola widzenia wypełnia tarcza Księżyca. Wróć po kilku godzinach, gdy Księżyc się wzniesie i iluzja zniknie. Spójrz ponownie na Księżyc przez rurkę. Czy wygląda on na większy, mniejszy, czy taki sam jak poprzednio? Według wszelkiego prawdopodobieństwa będzie on miał dokładnie taki sam rozmiar, co jest dowodem, że Księżycowa Iluzja to tylko złudzenie.

Pełnia Księżyca to zazwyczaj nie najlepszy czas na obserwacje z powodu jego dużej jasności i jaskrawości. Daje nam ona jednakże szansę na złapanie bardzo wyraźnego krateru Tycho. Nazwany imieniem słynnego XVI-wiecznego duńskiego astronoma, Tycho wygląda jak olśniewający klejnot leżący blisko południowej (dolnej) krawędzi tarczy. Tycho ma średnicę 52 mil, ale najbardziej imponujący jest jego system promieni, który rozciąga się w kierunku północnym na ponad 900 mil.

W tym miesiącu przypada również 46. rocznica astronautów lądujących na Księżycu. Pomiędzy lipcem 1969 a grudniem 1972 sześć zespołów astronautów ze Stanów Zjednoczonych przedsięwzięło podróż przez szczelinę pomiędzy Ziemią a Księżycem, by wylądować i spacerować po tym odległym świecie. Dla upamiętnienia tych historycznych wydarzeń, spróbujmy dowiedzieć się, gdzie każdy z nich wylądował.


Zaczniemy od "Bazy Spokoju" (ang. "Tranquility Base"), Apollo 11. Ciemnoszary zarys Morza Spokoju, Mare Tranquillitatis, z naszego ziemskiego punktu widzenia wydaje się niemal dokładnie okrągły. Najlepszym czasem na obserwacje Mare Tranquillitatis jest okres faz po nowiu do pierwszej kwadry, weekend 18-19 lipca. Apollo 11 wylądował nieopodal południowo-zachodniego brzegu (lewa dolna krawędź w przypadku obserwacji przez lornetkę).

Apollo 12 wylądował na Oceanie Burz (Oceanus Procellarum) w listopadzie 1969 roku. Dominujący w czasie faz od pierwszej kwadry do pełni, Ocean Burz zajmuje ponad milion mil kwadratowych. Dokładne miejsce lądowania misji leży na południe od rzucającego się w oczy krateru Copernicus, który jest świadkiem wschodu Słońca dwie noce po pierwszej kwadrze. Copernicus mierzy 60 mil i łatwo go znaleźć w miejscu, gdzie Mare Imbrium spotyka Oceanus Procellarum. Przy odpowiednim oświetleniu wspaniały system promieni Copernicusa eksploduje na ciemniejszym tle morza. Jego szczyt centralny można wypatrzeć nawet przez lornetkę 7x. W ciągu kilku kolejnych nocy obserwuj, jak światło słoneczne najpierw zalewa ostro zarysowane ściany krateru, dociera do wierzchołka szczytu, by zjechać na dno krateru.

Po niemal tragicznej misji Apollo 13 w kwietniu 1970, następna wizyta na Księżycu miała miejsce w lutym 1971, jako Apollo 14. Wybranym miejscem lądowania był górzysty region znany jako Fra Mauro. Fra Mauro znajduje się nieopodal południowo-wschodniego brzegu Oceanu Burz, na wschód, lub na prawo, od Apollo 12.

W lipcu 1971 widziano Apollo 15 lądującego blisko Apeninów, które wyznaczają południowo-wschodnią krawędź Morza Deszczów, Mare Imbrium. Łuk Apeninów znajduje się nieco na południe od wyraźnego trio kraterowego utworzonego przez Aristillusa, Autolycusa i Archimedesa. Wszystkie trzy leżą w pobliżu księżycowego terminatora, lub linii wschodu Słońca, noc po pierwszej kwadrze.

Apollo 16 wylądował niedaleko krateru Descartes na wyżynach na południe od Morza Spokoju w kwietniu 1972. Kratery Theophilus i Cyrillus leżą na wschód (na prawo) od miejsca lądowania, a Albategnius leży mniej więcej w tej samej odległości na zachód, lub w lewo. Noc przed pierwszą kwadrą jest idealna do obserwacji tego obszaru. Nieco na zachód od Albategniusa, trzy bardziej efektowne kratery, które niemal stykają się wzajemnie granicami - Ptolemaeus, Alphonsus i Arzachel - zobaczą wschód Słońca następnego wieczoru.

Lądowanie Apollo 17 w grudniu 1972 zasygnalizowało koniec ery Apollo. Jego miejsce znajdziemy nieopodal gór Taurus, które tworzą wschodnią krawędź Morza Jasności, Mare Serenitatis. Najlepszy czas na obserwacje tego regionu przypada na fazy po nowiu do pierwszej kwadry, pomiędzy 20 a 23 lipca.

Poza wspomnieniami tamtych magicznych dni Apollo, Księżyc ma do zaoferowania w lipcu mnóstwo wspaniałych widoków. Oto kilka moich ulubionych, podzielonych według faz, rozpoczynając zaraz po pełni.

3-9 lipca (po pełni do ostatniej kwadry)

Mare Nubium, Morze Chmur, wyróżnia się wyjątkowo ciemnym dnem.
Mare Frigoris, Morze Zimna, ma najbardziej niezwykły wygląd. Zamiast typowej okrągłej równiny, Mare Frigoris rozciąga się na ponad 1.000 mil, ale miejscowo nie więcej niż na 45 mil szerokości.

10-14 lipca (od ostatniej kwadry do nowiu)

Mare Humorum, Morze Wilgoci, to niemal okrągła ciemna równina na południe od Oceanus Procellarum. Mając średnicę 230 mil, jej powierzchnia wygląda w lornetkach na zupełnie gładką.
Sinus Iridum, Zatoka Tęcz, jest ulubionym tworem księżycowym. Początkowo Sinus Iridum była kompletnym kraterem, ale jej południowa ściana została całkowicie zmyta, gdy uderzyła w nią lawa z Mare Imbrium. Dwa cyple, nazwane Heraclides i Laplace, wyznaczają szerokie na 160 mil ujście zatoki, a góry Jura tworzą jej północny obwód.

17-23 lipca (po nowiu do pierwszej kwadry)

Mare Crisium, Morze Przesileń, to duża owalna równina o rozmiarach 345 mil na 375 mil, a dłuższy z wymiarów biegnie w linii wschód-zachód. Jest to przeciwieństwo widoku z Ziemi, ze względu na skrót perspektywiczny globu księżycowego. W przeciwieństwie do innych, połączonych mórz, Mare Crisium jest samotne.
Langrenus, znajdujący się przy południowo-wschodnim brzegu Mare Fecunditatis, jest niesamowitym kraterem najlepszym do obserwacji po nowiu do pełni. Gdy Słońce pnie się w górę po jego niebie, szeroki na 80 mil Langrenus zdaje się niemal zapalać, gdy jego dno zmienia się z matowo-szarego na błyszczącą białawą poświatę.

24-30 lipca (od pierwszej kwadry do pełni)

Clavius, drugi co do wielkości krater (lub, jeśli wolisz, otoczona wałem równina) po ziemskiej stronie Księżyca, jest jednym z najłatwiejszych do rozpoznania. Jego olbrzymie, o średnicy 136 mil, ściany są szczególnie wyraźne noc po pierwszej kwadrze.
Kepler, chociaż szeroki jedynie na 19 mil, jest jednym z najbardziej rzucający się w oczy kraterów na Księżycu. Leży w centralnej części Oceanus Procellarum, a układ jego jasnych promieni przypomina miniaturowego Copernicusa.
Longomontanus widoczny jest na północny zachód od Claviusa i na południowy zachód od Tycho, natomiast inny wyraźny krater, Maginus, znajduje się w tej samej odległości na wschód od Claviusa i Tycho. Wspólnie, wszystkie cztery tworzą rzucający się w oczy kraterowy kształt diamentu w pobliżu południowego bieguna Księżyca. Longomontanus mierzy 88 mil średnicy, a średnica Maginusa rozciąga się na 99 mil.

Podczas gdy większość ludzi jedynie od niechcenia patrzy na Księżyc przez lornetkę, to naprawdę zdumiewające, ile szczegółów możesz dostrzec przez swoją lornetkę przy odpowiednim zaangażowaniu. Oczywiście, wymaga to również zamocowania lornetki na jakimś wsporniku, by ułatwić sobie przerzucanie wzroku pomiędzy okularami a mapą.

Niniejsza mapa Księżyca pokazuje zarówno część bardziej znaczących szczegółów powierzchni, jak i miejsca lądowań misji Apollo, ale by być prawdziwym lunatykiem, potrzebujesz prawdziwego atlasu Księżyca. Na szczęście, istnieje kilka darmowych aplikacji i programów, które bardzo dobrze nadają się do tego celu. Moje ulubione oprogramowanie to Virtual Moon Atlas autorstwa Christiana Legranda i Patricka Chevalley. Najnowszą wersję możesz pobrać z ich strony internetowej.

Jeśli chodzi o aplikacje iPhone, korzystam z Moon Map Pro autorstwa Kari Kulmala za 0,99 USD. Dostępna jest również okrojona wersja darmowa, nazywająca się po prostu Moon Map. Każda opiera się na wysokiej rozdzielczości mapie powierzchni U.S. Geological Survey. Podstawowa różnica pomiędzy tymi wersjami jest taka, że wersja Pro może korzystać z nakładki z wysokiej rozdzielczości zdjęciami wykonanymi przez Lunar Reconnaissance Orbiter.

Istnieje kilka podobnych aplikacji na system Android. Jedną z nich, nieustannie otrzymującą wysokie noty od jej użytkowników, jest Lunar Map HD firmy Omega Centauri Software. Dostępna za jedynie 0,99 USD, tak jak Moon Map Pro, Lunar Map HD również opiera się na mapie rzeźby terenu U.S. Geological Survey oraz zdjęciach Lunar Reconnaisance Orbiter.

Och, więc kiedy jest następna Niebieska Pełnia? Nie w ciągu kolejnych 2,5 roku, bazując znów na czasie uniwersalnym. Pełnia 31 stycznia 2018 będzie drugą tego miesiąca. Ale wtedy, na następną będziemy musieli poczekać jedynie kolejne dwa miesiące, do 31 marca.

Do następnego miesiąca pamiętaj, że jeśli chodzi zarówno o obserwacje Księżyca, jak i gwiazd, dwoje oczu jest lepsze od jednego!

---

O Autorze:
Phil Harrington napisał 9 książek o astronomii, w tym Star Ware, Star Watch oraz Touring the Universe through Binoculars. Po więcej informacji odwiedź jego stronę internetową: www.philharrington.net.

Wszechświat przez Lornetkę Phila Harringtona jest chroniony prawem autorskim 2015 przez Philipa S. Harringtona. Wszelkie prawa zastrzeżone. Zakaz kopiowania, całości lub części, poza pojedynczymi kopiami do użytku osobistego, bez pisemnej zgody posiadacza prawa autorskiego.