KOSMICZNE WYZWANIE
Pease 1
Wersja oryginalna

Październik 2016
Phil Harrington (Tłumaczenie: Marcin Siudzinski, Astronoce.pl)



Zalecana apertura na ten miesiąc:
Teleskopy 15 cali (38 cm) i większe



Z ponad 130 gromad kulistych związanych grawitacyjnie z naszą galaktyką, Drogą Mleczną, jedynie cztery znane są z posiadania mgławic planetarnych. Najbardziej znanym przykładem połączenia planetarka/kulista jest Pease 1 znajdująca się wewnątrz M15 w Pegazie. Oto tegomiesięczne Kosmiczne Wyzwanie.



Pease 1 była pierwszą mgławicą planetarną wykrytą wewnątrz gromady kulistej. Było to w roku 1927, kiedy Francis Gladheim Pease po raz pierwszy dostrzegł ją na zdjęciu wykonanym za pomocą 100-calowego reflektora Hookera Obserwatorium Mount Wilson w Kalifornii. W swoim raporcie "A Planetary Nebula in the Globular Cluster Messier 15" opublikowanym w następnym roku w Publications of the Astronomical Society od the Pacific, Pease zauważył, że "przez filtr kolorowy 'Pulkowa ultrafiolet' gwiazda Küstner nr 648, jasność fotograficzna 13,78, zdawała się bardzo jasna w porównaniu z otaczającymi gwiazdami". Te gwiazdy otoczenia zdawały się być takie, jak Küstner 648 na zdjęciach w świetle widzialnym, co wywołało ciekawość Pease'a. Wrócił on do M15 rok później by przeprowadzić badania spektroskopowe tego intrygującego małego znaleziska. Wyniki były jednoznaczne. Pease wykrył mgławicę planetarną.

Küstner, o którym mowa w raporcie Pease'a, to niemiecki astronom Friedrich Küstner, który opublikował artykuł zatytułowany "Der kugelfoermige Sternhaufen Messier 15" ("Gromada kulista Messier 15"; Veröffentlichungen der Universitäts-Sternwarte zu Bonn, No. 15, Bonn: F. Cohen, 1921) siedem lat wcześniej, który szczegółowo dokumentował wewnętrzną strukturę M15. Küstner zinwentaryzował wiele z gwiazd gromady, ale nie rozpoznał unikalnych cech gwiazdy o numerze 648. To dlatego, chociaż prawidłowe oznaczenie planetarki to Pease 1 (lub, jeśli wolisz, PK 65-27.1 w katalogu Perek-Kohoutek), niektóre źródła opisują ją jako K648.

Czy Pease 1 jest prawdziwym elementem M15 czy tylko przypadkowym nałożeniem obrazu? Taki nieistniejący zespół nie jest bez precedensu; przypomnij sobie mgławicę planetarną NGC 2438 leżącą przed gromadą otwartą M46 w zimowej Rufie. Ale w przeciwieństwie do tego przypadkowego spotkania, badania prędkości radialnych Pease 1 i gwiazd w M15 pokazują, że wszystkie one podróżują z niemal taką samą prędkością. Wskazuje to, że leżą one w tej samej odległości. Wsparciem są dodatkowe analizy spektroskopowe, które pokazują obfitość i rodzaje pierwiastków w Pease 1, łącznie z wyraźnym brakiem metali, pasujące do tych, dotyczących gwiazd gromady. Bazując na tych wynikach, powszechnie uznano, że Pease 1 jest związana grawitacyjnie z M15. Sceptycy argumentują, że mgławice planetarne nie mogłyby przetrwać -- przynajmniej nie na długo -- grawitacyjnego oddziaływania wszystkich pobliskich gwiazd gromady. Grawitacja powinna niemal natychmiast rozerwać delikatny obłok. Dlaczego tak się nie stało, wciąż nie wiadomo.

Znalezienie M15 jest proste, ponieważ leży ona zaledwie 4° na północny zachód od Enifa (epsilon Pegasi), gwiazdy na koniuszku nosa Pegaza. Nieco na zachód od gromady znajdziesz gwiazdę 6mag, co również pomoże w określeniu jej położenia. W rzeczywistości, w szukaczach parka ta zdaje się niemal tworzyć gwiazdę podwójną, chociaż M15 będzie rozmyta nawet w niskich powiększeniach.

Dostrzeżenie Pease 1 w tej ogromnej metropolii gwiezdnej to całkowicie inna sprawa. Chociaż mgławica jest dostatecznie jasna być być widoczną w teleskopach 15-calowych (38 cm) i większych na niebie o NELM 5,0mag, próba wyłowienia jej spośród tych wszystkich gwiazd jest wyzwaniem. Na szczęście, Pease 1 jest nieco odsunięta od gęstego centrum gromady. Powyższa mapa, zaadaptowana z dawnej strony internetowej Douga Snydera blackskies.org, pomoże nam w tym zadaniu (tak na marginesie, osoby znające "Planetary Nebula Home Page" Snydera wiedzą być może, że strona została na jakiś czas zamknięta; Snyder napisał wcześniej o swoim złym stanie zdrowia, ale ma nadzieję, że w przyszłości zrestartuję swoją stronę; powyższy odnośnik zabierze Cię do zrzutu witryny z 27 marca 2014 na "Wayback Machine" archive.org).

Aby pomóc Ci w "pościgu za Pease", oto fotografia M15 wykonana przez Adama Blocka, którą zorientowałem tak, by pasowała do powyższej mapy i opisałem te same gwiazdy pola.


Pease 1 wymaga do dostrzeżenia nie mniej niż 300x, więc dopóki atmosfera nie jest zarówno wyjątkowo przejrzysta, jak i stabilna, czekaj na kolejną noc. Poświęć nieco czasu na zorientowanie mapy by pasowała do widoku w okularze i wyczucie skali mapy w porównaniu do tego, co pokazuje Ci teleskop.

Kiedy już wszystko sobie ustawisz, w około połowie drogi w kierunku północno-zachodniej krawędzi gromady szukaj wyróżnionego trapezu z gwiazd 14mag, oznaczonego na mapie literą A (oznaczenia gwiazd na mapie odpowiadają konwencji widocznej na stronie Snydera aby nieco ułatwić odniesienie). Widzisz go? Jeśli tak, poszukaj następnie, nieco na wschód od niego, trójkąta prostokątnego ze słabych gwiazd, oznaczonych jako B, C i D. Przedłuż linię od gwiazdy A w trapezie przez gwiazdę D aby dotrzeć do gwiazdy E, znajdującej się około 20 sekund łuku na południowy wschód. Przedłuż jeszcze tę linię o kolejne 28" za gwiazdę E do małej grupki gwiazd.

Tutaj przywołaj filtr OIII. Kiedy będziesz przesuwać filtr w pole widzenia i poza nie, gwiazdy w gromadzie będą słabnąć na tyle, by planetarka wyróżniła się z tłumu. To pozwoliło mi zobaczyć planetarkę na niebie o NELM 5,0mag, ale pozostała idealnie gwiazdowa w moim 18-calowcu nawet przy 514x. Wykorzystanie metody przesuwania filtra (omówionej w odcinku tej serii z sierpnia 2016), nie powinno pozostawić żadnych wątpliwości, który z punkcików to planetarka.

Masz swój ulubiony obiekt-wyzwanie? Chciałbym usłyszeć o nim i o tym, jak poradziłeś sobie z tegomiesięcznym sprawdzianem. Skontaktuj się ze mną poprzez moją stronę internetową lub komentując ten e-artykuł na forum dyskusyjnym.

Do następnego miesiąca pamiętaj, połowa zabawy to dreszczyk emocji. Gra trwa!

---

O Autorze:
Phil Harrington pisze comiesięczne artykuły z serii Binocular Universe w magazynie Astronomy oraz jest autorem 9 książek o tematyce astronomicznej. Aby dowiedzieć się więcej, odwiedź jego stronę internetową www.philharrington.net.

Kosmiczne Wyzwanie Phila Harringtona jest chronione prawem autorskim 2016 przez Philipa S. Harringtona. Wszelkie prawa zastrzeżone. Zakaz kopiowania, całości lub części, poza pojedynczymi kopiami do użytku osobistego, bez pisemnej zgody posiadacza prawa autorskiego.