KOSMICZNE WYZWANIE
Gromady kuliste w Galaktyce Karłowatej Pieca
Wersja oryginalna

Grudzień 2016
Phil Harrington (Tłumaczenie: Marcin Siudzinski, Astronoce.pl)



Zalecana apertura na ten miesiąc:
Teleskopy 10-14 cali (25-36 cm)



Zacznijmy to wyzwanie od zagadki. Co to jest: Duże i okrągłe, pod ręką, a jednak niemal niemożliwe do dostrzeżenia? Jeśli odpowiedziałeś: "Galaktyka Karłowata Pieca", zgadłeś! Karzeł Pieca, sferoidalny system karłowaty, obejmuje obszar 17'x13' na naszym późnojesiennym niebie i leży około 530.000 lat świetlnych od Drogi Mlecznej, czyli w obrębie naszej Lokalnej Grupy Galaktyk. A z jasnością 9,3mag powinna być jasna i łatwa do dostrzeżenia. Ale kiedy patrzymy w jej stronę, nie ma jej tam. Nawet najlepsze zdjęcia potrafią zarejestrować jedynie niewiarygodnie słabą, eliptyczną mgiełkę, upstrzoną kilkoma gwiazdami 19mag!



Galaktyka Karłowata Pieca to paradoks. Chociaż sama galaktyka jest poza zasięgiem naszych teleskopów nawet z najciemniejszych miejscówek obserwacyjnych, cztery z jej sześciu znanych gromad kulistych jest do złowienia przez teleskopy 10-12-calowe.

Z tych odległych kulistych, NGC 1049 jest najjaśniejsza, więc od niej zaczniemy. Co ciekawe, Karzeł Pieca został odkryty dopiero w roku 1938 przez Harlowa Shapleya, ale NGC 1049 została znaleziona sto lat wcześniej przez Johna Herschela katalogującego niebo południowe z Przylądka Dobrej Nadziei. Co oczywiste, Herschel nigdy nie zdał sobie sprawy z prawdziwego położenia i odległości tego, co znalazł.

Częścią wyzwania w przypadku NGC 1049 jest jej lokalizacja. Piec nie jest łatwym do dostrzeżenia gwiazdozbiorem. Najlepszym sposobem jest start od pięciokąta reprezentującego ogon Wieloryba i zejście około 35° na południe, wzdłuż granicy Wieloryb-Erydan, do gwiazdy 3mag beta Fornacis. Lornetka zdecydowanie pomoże w tej podróży. Po dotarciu do bety, poszukaj małego trójkąta równoramiennego nieco na południe od niej, złożonego z gwiazd eta-1, eta-2 i eta-3 Fornacis. Kontynuuj w kierunku, w którym "celuje" trójkąt (wierzchołek eta-1), na północny zachód ku gwieździe lambda-2 Fornacis. NGC 1049 leży około 3/4° na północny wschód od lambdy-2.

Chociaż niektórzy obserwatorzy twierdzą, że widzieli NGC 1049 w teleskopach o aperturze zaledwie 6 cali, zwykle uważana jest ona za trudny połów w 10-calowcach na podmiejskim niebie. Mój stary Newton 13,1 cala f/4,5 pokazał NGC 1049 jako okrągłą poświatę o średnicy około 1 minuty łuku o jasności około 13mag. W powiększeniu 125x mogłem z ledwością rozpoznać niewyraźny, gwiazdopodobny rdzeń centralny. Jej jądro stało się nieco bardziej oczywiste przy 214x, ale nie było nadziei na dostrzeżenie jakichkolwiek rozdzielonych gwiazd, z których najjaśniejsze mają 18,4mag.

Trzy z pozostałych gromad kulistych Karła Pieca również są w zasięgu dużych instrumentów amatorskich. Najjaśniejsza z nich, oznaczona Fornax 5, leży 40' na północny wschód od NGC 1049. W swojej książce Observing Handbook and Catalogue of Deep-Sky Objects (Cambridge University Press, wydanie drugie 2003), autorzy Christian Luginbuhl i Brian Skiff raportują, że dostrzegli zarówno NGC 1049, jak i Fornax 5 jako punkciki gwiezdne w teleskopie 6-calowym. Ach, życie w Arizonie! Obserwując przez instrument 12-calowy mieli wrażenie, że Fornax 5 może być nawet nieco jaśniejsza od NGC 1049. Tymczasem tu, na Wschodnim Wybrzeżu, wydaje mi się ona nieco mniejsza i nieco słabsza. Jakie jest Twoje wrażenie?

Gromada kulista Fornax 4 jest jeszcze mniejsza i słabsza. Szukaj malutkiego nieostrego dysku około 7' na wschód-południowy wschód od gwiazdy 8mag i 18' na południowy wschód od NGC 1049.

Chociaż wydaje się największa z tej czwórki, wyjątkowo niska jasność powierzchniowa Fornax 2 sprawia, że jest ona trudna do potwierdzenia. Szukaj jej około 37' na południowy zachód od NGC 1049. Luginbuhl i Skiff mówią nam, że jest widoczna w ich 13,1-calowym reflektorze Cassegraina przy 250x, ale nigdy nie byłem w stanie powtórzyć tego wyczynu w moim 13,1-calowym Newtonie tu, na Long Island. Może powinienem rozważyć przeprowadzkę!

Pozostały nam dwie kuliste, które opierają się dostrzeżeniu przez jakiekolwiek apertury, oprócz tych największych. Fornax 1 znajduje się 23' na północ od lambdy-2. Jej dysk 0,8' ma jasność jedynie 15,6mag. Fornax 6, widoczna niemal na tle centrum swojej galaktyki macierzystej, jest jeszcze słabsza i mniejsza. Wszystkie one są widoczne na powyższej mapie. Powodzenia w dostrzeżeniu którejkolwiek z nich!


Masz swój ulubiony obiekt-wyzwanie? Chciałbym usłyszeć o nim i o tym, jak poradziłeś sobie z tegomiesięcznym sprawdzianem. Skontaktuj się ze mną poprzez moją stronę internetową lub komentując ten e-artykuł na forum dyskusyjnym.

Do następnego miesiąca pamiętaj, połowa zabawy to dreszczyk emocji. Gra trwa!

---

O Autorze:
Phil Harrington pisze comiesięczne artykuły z serii Binocular Universe w magazynie Astronomy oraz jest autorem 9 książek o tematyce astronomicznej. Aby dowiedzieć się więcej, odwiedź jego stronę internetową www.philharrington.net.

Kosmiczne Wyzwanie Phila Harringtona jest chronione prawem autorskim 2016 przez Philipa S. Harringtona. Wszelkie prawa zastrzeżone. Zakaz kopiowania, całości lub części, poza pojedynczymi kopiami do użytku osobistego, bez pisemnej zgody posiadacza prawa autorskiego.