KOSMICZNE WYZWANIE
Śmigło M13
Wersja oryginalna

Lipiec 2017
Phil Harrington (Tłumaczenie: Marcin Siudzinski, Astronoce.pl)

Zalecana apertura na ten miesiąc:

Teleskopy 10-14 cali (25-36 cm)

Cel	Typ	RA	Dec	Gwiazdozbiór	Jasność [mag]	Rozmiary
Śmigło M13	Gromada kulista	16h41,7m	+36°27,6'	Herkules	5,8	20'

W zeszłomiesięcznym artykule odwiedziliśmy Księżyc i parkę kraterów Messier i Messier A. W tym miesiącu wrócimy do głębokiego kosmosu by zbadać jeden z najbardziej spektakularnych wpisów z katalogu Charlesa Messiera: M13, Wielką Gromadę Kulistą Herkulesa.

 Powyżej: Mapa nieba letniego ze Star Watch Phila Harringtona

Niewiele jest obiektów głębokiego nieba bardziej spektakularnych w dużym teleskopie niż gromady kuliste. Każda gromada kulista może zawierać od setek tysięcy do kilku milionów gwiazd rojących się wokół rdzenia tak gęsto upakowanych, że dostrzeżenie pojedynczych punkcików może być wyzwaniem dla możliwości rozdzielczych. Ale tak czy inaczej, widok jest spektakularny.

Dla wzroku przypadkowego obserwatora wszystkie gromady kuliste mogą wyglądać tak samo. Po prostu duża kula gwiazd, prawda? Nic bardziej mylnego. Każda ma własną osobowość, często z ukrytymi skarbami leżącymi wewnątrz, o ile poświęcisz im czas.

M13, Wielka Gromada Kulista w potężnym Herkulesie, jest idealnym tego przykładem. Nie jest wymagana dwucyfrowa apertura by dostrzec, że gwiazdy w M13 są rozłożone asymetrycznie. Sprzęty 8-calowe (20 cm), czy nawet mniejsze, pokażą że gwiazdy zdają się być rozmieszczone w krzywych lub szeregach. Wielu porównywało wygląd gromady do pająka. John Herschel opisał gromadę jako pokazującą "owłosione, krzywoliniowe gałęzie". Później, Lord Rosse widział M13 jako "wyraźniej rozdzieloną i jaśniejszą od przewidywań; pojedyncze frędzlowate dodatki do kulistego kształtu rozchodzą się ku otaczającej przestrzeni".

Notatki obserwacyjne wykonane podczas sesji z moim 10-calowym teleskopem przy 58x przywołują nieregularne struny gwiazd wypływające z gęstego rdzenia gromady. Dwie cienkie nitki zakrzywiają się ku zachodowi zwracają moją uwagę jako szczególnie wyraźne. Te gwiezdne struny sprawiają wrażenie, że M13 przemierza kosmos tak szybko, że pozostawia za sobą gwiezdny ślad.

Podbicie powiększenia w 10 calach do 181x odsłania niespodziankę, która umyka przy niższych jego wartościach. Strumienie gwiezdne wciąż są widoczne, ale ukryte wewnątrz jądra, na południowy wschód od samego środka, leżą trzy subtelne ciemne pasma, które pozornie łączą się ze sobą tworząc literę "Y". Efekt ten nazwany został śmigłem M13.

Te niezwykłe pasma, czy śmigło, jak wielu je nazywa, po raz pierwszy odkryte zostały przez Bindona Stoneya około roku 1850. W tym czasie Stoney był astronomem pracującym dla Lorda Rosse w Birr Castle (Parsontown, Irlandia). Po tym, jak pierwsza obserwacja Stoneya ujrzała światło dzienne, wielu innych obserwatorów potwierdziło istnienie tych wyjątkowych ciemnych rozpadlin przez instrumenty o aperturze nawet 6 cali (15 cm). Ale gdy fotografia zmniejszyła potrzebę dokładnych obserwacji wizualnych, śmigło M13 zniknęło w blasku intensywnego rdzenia.

Walter Scott Houston wskrzesił ciemne pasma Stoneya w swoim artykule z serii Deep-Sky Wonders w lipcowym wydaniu magazynu Sky&Telescope z roku 1953. Jego wzmianka przyniosła niewielki oddźwięk, ale dzięki jego wytrwałości wraz z rewolucją Dobsona, śmigło stało się popularnym wyzwaniem w latach 80-tych. Dziś, kolejne trzy dekady później, wielu obecnych miłośników widziało śmigło M13.

Jednak większość zdjęć M13 nie pokazuje śmigła, ponieważ jądro gromady jest zazwyczaj tak prześwietlone, że śmigło jest pochłonięte przez jego blask. Ale przy wykorzystaniu krótszych ekspozycji nastawionych na rozdzielenie rdzenia, śmigło może być widoczne. Kilka lat temu zrobiłem poniższe zdjęcie przez refraktor apochromatyczny 100 mm, który recenzowałem wtedy dla magazynu Astronomy.

Kluczem do sukcesu w dostrzeżeniu wizualnym jest powiększenie. Za niskie, a pasma pozostaną ukryte przed naszym wzrokiem. Aby dostrzec pasma, poczekaj aż gromada wzniesie się wysoko na niebie, ponad mgły i wpływ zanieczyszczenia światłem, które mogą je stłumić. W idealnych warunkach ciemne pasma są wyraźne w 12 calach, łącząc się swoimi końcami i przypominając korporacyjne logo słynnego niemieckiego producenta samochodów -- po raz kolejny udowadniając, że M13 jest Mercedesem-Benz wśród gromad kulistych.

Masz swój ulubiony obiekt-wyzwanie? Chciałbym usłyszeć o nim i o tym, jak poradziłeś sobie z tegomiesięcznym sprawdzianem. Skontaktuj się ze mną poprzez moją stronę internetową lub komentując ten e-artykuł na forum dyskusyjnym.

Do następnego miesiąca pamiętaj, połowa zabawy to dreszczyk emocji. Gra trwa!

O Autorze:
Phil Harrington pisze comiesięczne artykuły z serii Binocular Universe w magazynie Astronomy oraz jest autorem 9 książek o tematyce astronomicznej. Aby dowiedzieć się więcej, odwiedź jego stronę internetową www.philharrington.net.

Kosmiczne Wyzwanie Phila Harringtona jest chronione prawem autorskim 2017 przez Philipa S. Harringtona. Wszelkie prawa zastrzeżone. Zakaz kopiowania, całości lub części, poza pojedynczymi kopiami do użytku osobistego, bez pisemnej zgody posiadacza prawa autorskiego.