Zalecana apertura na ten miesiąc:

Małe teleskopy i duże lornety 2,8-5 cali (70-127 mm)

Cel	Typ	Najlepsza faza Księżyca (dni po nowiu)
Księżycowe X, X2, Księżycowe V i Kopytko Barana	Formacje cieni przy terminatorze	Dzień 7.

Księżycowy terminator jest fascynującym widokiem w każdym teleskopie. Tu, wzdłuż księżycowej linii wschodu/zachodu Słońca, oświetlenie może trafiać w znajome formacje księżycowe w bardzo nietypowy sposób, niespodziewanie je przekształcając w trakcie przesuwania się Słońca wysoko nad nimi.

Te dziwne efekty świetlne określane są przez wielu jako Efekty Clair-Obscur. Termin ten zaczerpnięty został z techniki malarstwa olejnego opracowanej w renesansie, która wykorzystuje różne odcienie kolorów i kontrastów do stworzenia dramatycznych, trójwymiarowych efektów. W malarstwie, odnośnie tej samej techniki często wykorzystywane jest również włoskie określenie chiaroscuro (tłumaczone jako światłocień).

Nie ma regionu bogatszego w Efekty Clair-Obscur od terminatora w nocy pierwszej kwadry. Jasność Księżyca nie jest tak przytłaczająca by razić nasze oczy, ale widoczny teren jest już na tyle rozległy, by pozwolić nam cieszyć się jego "wspaniałym pustkowiem", jak ujął to w roku 1969 astronauta Apollo 11 Edwin Aldrin, gdy stał się drugim człowiekiem który chodził po tej odległej powierzchni.

Kiedy Słońce wznosi się na księżycowym niebie, jego padające pod ostrym kątem promienie wspaniale współgrają z postrzępionym terenem. Najbardziej niezwykły ze wszystkich jest wschód Słońca w pobliżu krateru Werner. W sierpniu 2004 roku kanadyjski miłośnik astronomii David Chapman zauważył dziwne zjawisko wzdłuż terminatora pierwszej kwadry. Na północny zachód od krateru Werner, który właśnie co ujrzał światło słoneczne, Chapman zobaczył "X" pozornie unoszące się w ciemności, oderwane od oświetlonej powierzchni. Jego list o tym zjawisku, który pojawił się w numerze listopad/grudzień 2004 kanadyjskiego magazynu astronomicznego SkyNews, zapoczątkował zalew obserwacji, zdjęć, szkiców i raportów innych podekscytowanych, którzy widzieli X.

Okazuje się, że obserwacja X Chapmana nie była pierwszą. Formacja ta jest dobrze widoczna na zdjęciu pierwszej kwadry wśród słynnej serii wysokiej rozdzielczości zdjęć księżycowych Obserwatorium Licka wykonanych przed dziesięcioleciami. Zdjęcie to pojawiło się w niezliczonych publikacjach, włącznie z moją własną książką Touring the Universe through Binoculars. Ale Chapman był najwidoczniej pierwszą osobą, która ją zauważyła i nadała jej nazwę.

Księżycowe X, znane również niektórym jako Werner X, jest łatwe do zauważenia jeśli tylko patrzysz we właściwe miejsce w odpowiednim czasie. Czas jest w tym przypadku kluczowy! X to połączenie czterech kraterów księżycowych: Purbach, La Caille, Regiomontanus i Blanchinus. Purbach tworzy wschodnią część X, a Blanchinus część zachodnią. La Caille tworzy jego północną granicę i w końcu, Regiomontanus wyznacza część południową. Imiennik X, Werner o szerokości 70 kilometrów, nie włącza się tu bezpośrednio. W zamian, jak zauważa Chapman, "Werner jest najbliższym dobrze oświetlonym kraterem  i stanowi wyraźną wskazówkę dla obserwatorów".

Aby zobaczyć ten wyjątkowy efekt oświetleniowy nie jest wymagane wysokie powiększenie. Nie miałem problemów z dostrzeżeniem go przy 20x przez 4,5-calowy reflektor Newtona. Faktycznie, jest on widoczny nawet przez lornetki. Ale ważny jest tu czas.

Jeśli trafimy w czas, możemy obserwować fascynujący wschód Słońca nad X, powoli odsłaniający jego poszarpany kształt w ciągu mniej więcej godziny. Pierwsze promienie łapią południowo-wschodnią ścianę Purbacha. Kiedy Słońce pnie się wyżej na księżycowym niebie, X rośnie wraz z oświetlaniem północno-wschodniej ściany Purbacha, ostatecznie łączącej się z południowo-wschodnim obrzeżem tworząc jedną stronę X. Jako następna światło widzi południowo-zachodnia strona Blanchinusa, której śladem podąża w końcu La Caille, by utworzyć X. Jeśli spóźnisz się kilka godzin, efekt cieniowania zginie, a iluzja X zniknie.

Kiedy cieszysz się widokiem X, nie przegap księżycowego V, które leży w pobliżu. To prawda, w tym samym czasie widoczna jest kolejna litera alfabetu, nieco na północ od X. V jest wciśnięte pomiędzy Mare Vaporum od północy i Sinus Medii od południa. To stawia je mniej więcej na samym środku tarczy.

Tak zwane Księżycowe V tworzone jest przez ostro padające światło słoneczne lśniące na kilku małych kraterach. Największy, 23-kilometrowy Ukert, tworzy część zachodniej krawędzi V, natomiast para przecinających się grzbietów tworzy zarówno resztę krawędzi zachodniej, jak i krawędź wschodnią. Chociaż Księżycowe V jest tak samo oczywiste jak Księżycowe X, nie przyciąga ono takiego samego poziomu uwagi wśród gorliwych lunatyków. Ponieważ obie formacje widoczne są w tym samym czasie, dlaczego nie spróbować obu?

Nawiasem mówiąc, gdy Słońce wzniesie się wyżej na niebie, Ukert ukazuje niezwykłe trójkątne dno w kształcie V. Wróć tu w ciągu kilku dni pełni by zobaczyć ten niezwykły widok. Odnalezienie malutkiego Ukerta podczas tej fazy okaże się bardzo trudne, ale cierpliwe szukanie przy 100x wzwyż powinno pozwolić Ci go złowić. Trójkątny wygląd dna Ukerta od dziesięcioleci wywołuje niezdrowe emocje wśród paranormalistów i ufologistów. Czy ta niezwykła formacja może być sztuczna?? Czy Ukert jest budowlą pozaziemską?? Myślę, że będziesz musiał sam to ocenić.

Jeśli X i V przyciągają Twoją uwagę, przesuń wzrok nieco na wschód od V i Ukerta, na formację cieni nazwaną Kopytko Barana. Po raz pierwszy wspomniane po imieniu dekadę temu w elektronicznej wersji biuletynu magazynu Astronomy, Kopytko Barana utworzone jest z zawiłego połączenia jaskrawo oświetlonych gór i ciemnych kanałów lawowych. Niektórzy nazywają ten uderzający światłocień "Podkową", natomiast inni wolą nazwę "Księżycowe Usta". Jeśli chcemy to zalfabetyzować, przypuszczam że "Księżycowe U" może być tu odpowiednie. Osobiście popieram analogię do kopytka. Na starszych mapach księżycowych znajdziesz obszar oznaczony "Mount Schneckenberg", co tłumaczy się jako "Górę Ślimak". Ta dziwna nazwa, nadana przez Międzynarodową Unię Astronomiczną, została już wycofana.

Na koniec wróć do naszego obszaru godzinę lub dwie po szczytowej widoczności X i spójrz pomiędzy X a V. Czy widzisz drugie X? Księżycowe X2 było po raz pierwszy zauważone przez użytkownika CN, Dave'a Mitsky z Harrisburga w Pensylwanii. 17 lutego 2013 roku opisał on "drugie Księżycowe X pomiędzy dwoma innymi efektami iluminacji clair-obscur". Odwołując się do Virtual Moon Atlas, wygląda na to, że X2 tworzą kratery Gyldén (na wschodzie), Sporer (na północy) i może Herschel (na zachodzie, w cieniu).

Poniższa tabela przedstawia nadchodzące okazje do dostrzeżenia wszystkich czterech opisanych formacji Clair-Obscur w roku 2018. X i V będą widoczne do dwóch godzin po podanym czasie, natomiast X2 osiąga najlepszą widoczność godzinę lub dwie po podanym czasie. Kopytko można dostrzec do mniej więcej godziny przed podanymi czasami i pozostaje widoczne przez kilka kolejnych godzin.

Data	Czas (UT)
24 stycznia	04.35
22 lutego	18.05
24 marca	06.59
22 kwietnia	19.18
22 maja	07.08
20 czerwca	18.42
20 lipca	06.15
18 sierpnia	18.05
17 września	06.25
16 października	19.21
15 listopada	08.49
14 grudnia	22.39
Uwaga: Podane daty i godziny oparte są na obliczeniach wykonanych za pomocą Lunar Terminator Visualization Tool Jima Moshera i Henrika Bondo. Ten przydatny program freeware można pobrać ze strony http://ltvt.wikispaces.com/LTVT.

Jakie inne Efekty Clair-Obscur rozpoznajesz na Księżycu? Chciałbym usłyszeć o nich i być może przygotować kiedyś w przyszłości 2. część tego wyzwania. Napisz do mnie poprzez moją stronę internetową. Albo jeszcze lepiej, opisz swoje propozycje na forum dyskusyjnym by wszyscy je przeczytali.

Do następnego miesiąca pamiętaj, połowa zabawy to dreszczyk emocji. Gra trwa!

O Autorze:
Phil Harrington pisze comiesięczne artykuły z serii Binocular Universe w magazynie Astronomy oraz jest autorem 9 książek o tematyce astronomicznej. Aby dowiedzieć się więcej, odwiedź jego stronę internetową www.philharrington.net.

Kosmiczne Wyzwanie Phila Harringtona jest chronione prawem autorskim 2018 przez Philipa S. Harringtona. Wszelkie prawa zastrzeżone. Zakaz kopiowania, całości lub części, poza pojedynczymi kopiami do użytku osobistego, bez pisemnej zgody posiadacza prawa autorskiego.