KOSMICZNE WYZWANIE

Cel	Typ	RA	Dec	Gwiazdozbiór	Jasność [mag]	Rozmiary
Ramiona spiralne M51	Struktura galaktyki	13h29,9m	+47°11,8'	Psy Gończe	8,4	10,3'x8,1'

Spośród tysięcy galaktyk spiralnych widocznych przez teleskopy amatorskie, jedna się wyróżnia pod względem wizualnym: M51, słynna galaktyka Wir w Psach Gończych. Na korzyść M51 składa się wszystko. Widzimy ją niemal dokładnie "od góry", halo jej ramion spiralnych jest jasne, usiane obłokami gwiezdnymi oraz rozległymi obszarami mgławicowymi, i ma ona przyjaciela w postaci mniejszej galaktyki towarzyszącej, którą można dostrzec już przez duże lornetki.

Charles Messier jako pierwszy dostrzegł galaktykę Wir, gdy przypadkowo wpadł na nią 13 października 1773 roku. Jego notatki mówią o "bardzo słabej mgławicy bez gwiazd". Fakt, że odniósł się do niej w liczbie pojedynczej wskazuje, że widział on tylko jasne jądro M51, bez jej mniejszej towarzyszki, NGC 5195. Odkrycie tej drugiej przypisuje się przyjacielowi i rówieśnikowi Messiera, Pierre'owi Méchainowi, który zauważył podwójne jądro 21 marca 1781 roku.

Pierwsza wskazówka, że w M51 jest do dostrzeżenia coś więcej niż tylko para mglistych plam pochodzi z obserwacji Johna Herschela przeprowadzonych 26 kwietnia 1830 roku. Herschel zanotował "bardzo jasne okrągłe jądro otoczone w pewnej odległości przez mglisty pierścień" obserwując przez swój 18,7-calowy teleskop. Jego późniejszy szkic prezentuje duże, jasne jądro idealnie wyśrodkowane w słabszym, otaczającym pierścieniu. Towarzyszka, NGC 5195, również jest pokazana jako okrągła, ale mniejsza od jądra M51 i położona na zewnątrz tajemniczego pierścienia. Herschel dumał później:


Piętnaście lat później, wiosną 1845 roku, zagadkowy mglisty pierścień Herschela został rozdzielony przez Lorda Rosse z zamku Birr w Irlandii w strukturę wirową. Wycelowując w niego swój nowo ukończony 72-calowy reflektor "Lewiatan", największy wówczas teleskop na świecie, Lord Rosse zobaczył "spiralne zwoje; przy sukcesywnym podbijaniu mocy optycznej, struktura stała się bardziej skomplikowana. Połączenie towarzysza z większą mgławicą jest niewątpliwe; najbardziej wyraźna z kategorii spiralnej". Później, w roku 1861, Lord Rosse zauważył, że "jądro zewnętrzne bezsprzecznie spiralne z rotacją w lewo".

Aby uzyskać historyczny przegląd odkrycia struktury spiralnej w M51, polecam lekturę The First Drawing of a Spiral Nebula autorstwa Michaela Hoskina. Jego artykuł z roku 1982 ukazał się w Journal for the History of Astronomy, tom 13.

Chociaż odkrycie struktury spiralnej wymagało 72-calowej apertury, wiedza o jej istnieniu daje Tobie i mi wyraźną przewagę. W rzeczywistości, istnieją opisy widoczności śladów wiatraczka przez teleskopy 4-calowe pod warunkiem nadzwyczajnych warunków i wyjątkowo bystrego wzroku obserwatora. Uważam, że te raporty są absolutnie zdumiewające, bo dostrzeżenie struktury spiralnej przez mój 8-calowy reflektor, nawet na ciemnym niebie, to rzadka gratka. Poniższy szkic przedstawia jeden z tych momentów.

Zanim omówimy strategię, wycelujmy najpierw w M51. Przy jasności 8 magnitudo, M51 jest wystarczająco jasna by być widoczną przez małe lornetki, nawet w warunkach podmiejskich. Zacznij od gwiazdy Alkaid (eta Ursae Maioris), ostatniej w dyszlu Wielkiego Wozu. Skocz do 24 Canum Venaticorum, punktu o jasności 4 magnitudo zaledwie 2° na zachód-południowy zachód, następnie przesuń się o kolejne 2° na południowy zachód do trapezu ze słabych gwiazd. M51 leży wewnątrz trapezu, w jego północno-wschodnim rogu.

M51 jest z łatwością widoczna na podmiejskim niebie przez teleskopy o aperturze 6-9,25 cala, ale ciemność i przejrzystość nieba są czynnikami nadrzędnymi przy próbach doszukania się struktury spiralnej. Po raz pierwszy ramiona spiralne widziałem w roku 1974 podczas obserwacji moim czcigodnym 8-calowym Criterion RV-8 f/7 na zlocie miłośników budowy teleskopów Stellafane w Springfield, Vermont. Tego roku niebo było niezwykle ciemne, M33 była widoczna gołym okiem. Jednak przez ten sam sprzęt w gorszych warunkach, w ogóle nie widzę ich śladu. Faktycznie, z mojego podmiejskiego ogródka, dostrzeżenie jakiegokolwiek śladu ramion wymaga 18-calowego reflektora.

Jeśli po raz pierwszy szukasz ramion spiralnych, strategia jest wszystkim. Po pierwsze, wybierz odpowiednie powiększenie. Najlepsze obrazy zdają się być uzyskiwane z okularami dającymi źrenicę wyjściową pomiędzy 2 mm a 3 mm. Ten wąski zakres wydaje się zapewniać dobry kompromis pomiędzy wielkością obrazu a kontrastem.

Następnie, musisz wiedzieć jak szukać ramion. Spójrz na poświatę otaczającą jądro M51. Początkowo może ona wyglądać jednolicie, ale uważne przyjrzenie się metodą zerkania ujawni pewne nieregularności. Jedno ramię zaczyna się na południe od jądra M51 i zakrzywia się na północny wschód, z najjaśniejszą częścią leżącą w połowie drogi pomiędzy jądrem a NGC 5195.

Drugie ramię spiralne zaczyna się nieco na zachód od jądra, wygina się na południe, a następnie zakręca w kierunku północno-wschodnim. Zanika rozciągając się w kierunku NGC 5195. Czy wykorzystując metodę zerkania możesz również dostrzec słaby mgławicowy most, który sięga galaktyki towarzyszącej? Niektórzy obserwatorzy raportują sukces w dostrzeżeniu ramion skupiając swoją uwagę raczej na ciemnych lukach między nimi, niż szukając samych jasnych ramion.

Przy wyczekaniu na wyjątkowo ciemną, czystą wiosenną noc, pozwalając sobie na przeczesanie słabej poświaty halo Wiru, być może delikatnie stukając teleskop by rozedrgać obraz, ulotne "spiralne zwoje" Lorda Rosse powinny być dostrzegalne.

Do następnego miesiąca pamiętaj, połowa zabawy to dreszczyk emocji. Gra trwa!

O Autorze:
Phil Harrington pisze comiesięczne artykuły z serii Binocular Universe w magazynie Astronomy oraz jest autorem 9 książek o tematyce astronomicznej, włącznie z Cosmic Challenge: The Ultimate Observing List for Amateurs. Aby dowiedzieć się więcej, odwiedź jego stronę internetową www.philharrington.net.

Kosmiczne Wyzwanie Phila Harringtona jest chronione prawem autorskim 2019 przez Philipa S. Harringtona. Wszelkie prawa zastrzeżone. Zakaz kopiowania, całości lub części, poza pojedynczymi kopiami do użytku osobistego, bez pisemnej zgody posiadacza prawa autorskiego.