KOSMICZNE WYZWANIE

Cel	Typ	RA	Dec	Gwiazdozbiór	Jasność [mag]	Rozmiary
IC 1296	Galaktyka	18h53,3m	+33°04,0'	Lutnia	14,3	0,9'x0,5'
Gwiazda centralna M57	Gwiazda centralna w mgławicy planetarnej	18h53,6m	+33°01,7'	Lutnia	15,2	b/d

Żegnając lato i przygotowując się na powitanie jesieni pomyślałem, że w tym miesiącu zaproponuję nie jedno, a dwa wyzwania by zniwelować zmianę pory roku. Na naszym niebie sąsiadują ze sobą, ale oddalone są od siebie o miliony lat świetlnych. I aby je dostrzec, oba wymagają maksymalnej apertury jaką możesz w nie wycelować.

Jednym z klasycznych wyzwań z którym mierzą się obserwatorzy głębokiego nieba o tej porze roku jest dostrzeżenie gwiazdy centralnej mgławicy Pierścień, słońca, od którego wszystko się zaczęło jakieś 6000 do 8000 lat temu. Dostrzeżenie gwiazdy centralnej Pierścienia jest jednym z tych testów, z którymi każdy miłośnik obserwacji wizualnych musi się zmierzyć wcześniej czy później.

Przeglądanie podręczników obserwacyjnych, lektura on-line zapisków z sesji głębokiego nieba, rozmowy z przyjaciółmi i znajomymi których uważam za wytrawnych weteranów, oraz moje własne doświadczenia zdają się wskazywać, że dostrzeżenie gwiazdy centralnej jest niczym innym, jak zmierzeniem się z idealnie niekorzystną sytuacją. Dopóki wszystko nie pójdzie dobrze, gwiazda pozostanie niewidoczna.

Możesz się zastanawiać o co tyle zamieszania. W końcu gwiazda skatalogowana jest z jasnością 15mag, niewielką, ale w zasięgu 15-calowych (38 cm) teleskopów, być może nawet mniejszych pod ciemnym, przejrzystym niebem. Dlaczego więc gwiazda centralna jest tak trudnym celem nawet dla największych teleskopów amatorskich?

Oto moja wielokrotna ciekawa obserwacja z prób dostrzeżenia gwiazdy centralnej. Dostrzeżenie jej wymaga przejrzystego, ale niekoniecznie ciemnego nieba. Wielu miłośników utożsamia jedno z drugim, uważając, że niebo ciemne jest przejrzyste i na odwrót. Bynajmniej.

Z perspektywy obserwatora, warunki można podzielić na trzy kategorie: przejrzystość, seeing i ciemność nieba. "Przejrzystość" odnosi się do tego, jak czyste jest niebo, natomiast "seeing" to stabilność masy powietrza nad nami. Chmury, mgła, wilgotność i sztuczne oraz naturalne zanieczyszczenie powietrza, to wszystko niekorzystnie wpływa na oba te czynniki na różne sposoby. Wreszcie, "ciemność nieba" odnosi się do poziomu natężenia światła tła. Ludzie często mylą terminy przejrzystości i ciemności nieba. Z pewnością jest możliwe, by niebo miejskie było bardziej przejrzyste niż niebo wiejskie, ale ze względu na niższy poziom ciemności nieba (powodowany miejskim zanieczyszczeniem światłem), słabsze gwiazdy wciąż będą widoczne z miejscówki wiejskiej, nawet z jej gorszą przejrzystością.

Ale wracając do tematu, kilkukrotnie widziałem gwiazdę centralną przez mój 18-caowy (46 cm) reflektor z podwórka o NELM 5mag, ale zupełnie mi umykała przy innych okazjach przez ten sam sprzęt z wyraźnie ciemniejszych miejscówek. Dlaczego? Te inne miejscówki były ciemniejsze (tj. o mniejszym zanieczyszczeniu światłem), ale niebo nie było tak przejrzyste. Ten zwiększony poziom zamglenia obniżał kontrast pomiędzy gwiazdą a otaczającym ją obszarem mgławicowym na tyle, by zamaskować gwiazdę.

Prowadzi nas to do drugiego składnika odpowiadającego za dostrzeżenia gwiazdy: seeingu. Bez stabilnych warunków seeingowych, turbulencje atmosferyczne rozmyją gwiazdę na tyle, by stopić jej już i tak mało kontrastowy blask z wnętrzem Pierścienia. Bez obu warunków -- wyjątkowego seeingu i przejrzystości -- gwiazda centralna umknie nawet przed najdokładniejszymi poszukiwaniami. Ale wymaga ona wciąż czegoś więcej. Optyka Twojego teleskopu również musi być czysta. Jakiekolwiek zanieczyszczenie, w szczególności olejki do skóry na soczewce ocznej okularu, wystarczy by zgubić gwiazdę.

Słaba, odległa galaktyka spiralna z poprzeczką unosi się w tym samym polu, w którym próbujesz złapać gwiazdę centralną Pierścienia. Czy potrafisz też dostrzec IC 1296? To trudniejsze zadanie niż wynikałoby z jej jasności 14mag. Dzieje się tak ponieważ, jak już bywało wcześniej, jasność powierzchniowa galaktyki wypacza jasność całkowitą. W teleskopach 15-calowych i większych (38+ cm), galaktyki 14mag są czymś zwyczajnym. To przy założeniu, że światło skupione jest równomiernie na ich dysku. W przypadku IC 1296, centralna piasta galaktyki ma wygląd niemal gwiazdowy, podczas gdy jej szerokie ramiona spiralne są niezwykle słabe.

W sierpniu 2013 roku, w IC 1296 pojawiła się supernowa typu II, SN2013ev. Mimo iż zaledwie przełamała jasność 16mag, w rzeczywistości była łatwiejsza do dostrzeżenia niż jej galaktyka macierzysta, ponieważ jej słabe światło było skupione w źródle punktowym.

IC 1296 leży zaledwie 4' na północny zachód od M57, w pobliżu diamentu z czterech gwiazd o jasnościach 11-14 magnitudo, co widać na załączonym szkicu i zdjęciu. Mówiąc dokładniej, umiejscowiona jest 20" na południowy wschód od gwiazdy po północnej stronie diamentu. Odpowiednie powiększenie w połączeniu z ciemnym niebem i właściwie skolimowaną optyką to klucz do dostrzeżenia jej słabej poświaty.

Prawdopodobniej mógłbym policzyć na palcach jednej dłoni ile razy w ciągu wielu lat widziałem oba te wyzwania przez mój 18-calowy (46 cm) teleskop z przydomowego obserwatorium podmiejskiego. Letnie zamglenie, turbulencje atmosferyczne i zanieczyszczenie światłem szybko tłumią obie. Ale w te rzadkie wieczory, gdy wilgotność jest niska, seeing spokojny, a Pierścień wysoko na niebie, ulotna gwiazda centralna i jej malutka galaktyczna towarzyszka wybijają się z tła. Faktycznie, pod pierwszorzędnym niebem, nawet teleskopy 10-calowe (25 cm) pokazały obie, więc koniecznie daj im szansę.