KOSMICZNE WYZWANIE
Zalecana apertura na ten miesiąc:

Gołe oczy

Cel	Typ	RA	Dec	Gwiazdozbiór	Jasność [mag]	Separacja
Alkor i Mizar	Gwiazda podwójna	13h23,9m	+54°55,5'	Wielka Niedźwiedzica	2,2/4,0	11,8'

Czy jest na niebie gwiazdozbiór bardziej znany niż Wielka Niedźwiedzica? Większość z nas poznała go jeszcze w dzieciństwie, być może od krewnych lub przyjaciół, a może jako harcerz próbujący zdobyć sprawność astronoma. Siedem najjaśniejszych gwiazd z tej grupy, znanej jako Wielki Wóz, Wielka Chochla, czy Pług, zawsze zwraca naszą uwagę, szczególnie wiosną, kiedy wznosi się na naszym niebie najwyżej.

Wiele kultur włączyło gwiazdy Wielkiej Niedźwiedzicy do swoich mitów i legend. Na przykład, starożytni hinduscy obserwatorzy widzieli w gwiazdach Wielkiego Wozu asteryzm Rishi, lub "siedmiu uczonych". W Skandynawii, znane były one jako Wóz Thora, a także jako Wóz Odyna, ojca Thora. W starożytnym Egipcie, siedem jasnych gwiazd Wozu postrzegano jako udo byka, a w Chinach symbolizowały rząd. Zarówno Arabowie, jak i Izraelici, widzieli w gwiazdach Wozu mary lub trumnę, natomiast chrześcijanie nazywali je Marami Łazarza.

Kto dokładnie jako pierwszy zobaczył siedem gwiazd Wozu, a także słabsze okoliczne punkty jako ogromnego niedźwiedzia, dawno zniknęło w mrokach historii, ale warto zauważyć, że ta interpretacja połączyła wiele kultur, które prawdopodobnie nic nie wiedziały o wzajemnym istnieniu. Wzmianki o wielkim niedźwiedziu znajdujemy w tak różnych źródłach, jak starożytne teksty greckie i rzymskie, czy wśród plemion indiańskich. Czy to jedynie zbieg okoliczności? Czy też spójne znaczenie wskazuje na wspólne pochodzenie, być może wywodzące się ze starożytnej Azji?

O naszym niebieskim niedźwiedziu krąży wiele legend. Starożytna grecka legenda głosi, że Wielka Niedźwiedzica była niebiańskim wcieleniem Kallisto, pięknej młodej kobiety w której zakochał się sam Zeus. Obawiając się wściekłej zazdrości swojej żony, bogini Hery, Zeus przemienił Kallisto w niedźwiedzicę i dla bezpieczeństwa umieścił ją na niebie. Umieścił tam także ich syna, Arkasa (od greckiego słowa aktos, "niedźwiedź"), blisko jej boku. Dziś znamy ich, odpowiednio, jako Wielką i Małą Niedźwiedzicę.

Pół świata dalej i zanim dało się odczuć wpływy europejskie, wiele rdzennych ludów Ameryki znało mity o niebiańskich niedźwiedziach przedstawianych wśród tych samych gwiazd. Mój ulubiony pochodzi od plemion Irokezów i Algonkinów ze wschodniej Ameryki Północnej. Każdy z nich opowiada historię o tym, jak co wiosnę groźny niedźwiedź opuszczał swoje legowisko by siać spustoszenie wśród ich plemion zabijając wielu ludzi i zjadając ich zapasy żywności. Wreszcie, w desperackiej próbie uwolnienia się od tego zagrożenia, przywódcy plemienni wysłali za niedźwiedziem trzech najpotężniejszych wojowników indiańskich. W tej historii gwiazdy z dyszla wozu reprezentują tych wojowników, a nie zadziwiająco długi ogon niedźwiedzia, tak często przedstawiany na rysunkach. Indianie kontynuują gonitwę za niedźwiedziem po niebie przez całe lato. Następnie, jesienią, gdy niedźwiedź ma już dość, jeden z indian rani go strzałą. Krew kapie z rany i barwi liście drzew na pastelowe odcienie czerwieni, pomarańczu i żółci. Co ostatecznie dzieje się z niedźwiedziem? Najwyraźniej rana nie jest śmiertelna, bo zarówno on, jak i nieustępliwi myśliwi wracają na niebo każdej wiosny.

Jeśli przyjrzysz się uważnie, zobaczysz, że środkowa gwiazda dyszla Wozu ma towarzyszkę. Algonkinowie widzieli tę słabą kohortę jako duże naczynie na plecach jednego z myśliwych do ugotowania niedźwiedzia po jego schwytaniu. Inne plemiona znały te dwie blisko położone gwiazdy jako konia i jeźdźca, i często wykorzystywały je jako test wzroku dla swoich myśliwych, podobnie jak robili to wojownicy greccy.

Obecnie, konia i jeźdźca znamy z imion arabskich jako Mizara i Alkora. Mizar, jaśniejsza z nich, ma 2,3 mag, a Alkor 4,0 mag, czyli jest około pięć razy słabsza. Dla starożytnych obserwatorów gwiazd z Chin, była to Foo Sing, Gwiazda Wspierająca, podczas gdy po łacinie zwano ją Eques Stellula, Mały Gwiezdny Jeździec.

Chociaż nie jest to miarodajny sprawdzian, jak myśleli starożytni obserwatorzy, dostrzeżenie Małego Gwiezdnego Jeźdźca gołym okiem pozostaje ciekawym testem z dowolnego miejsca na półkuli północnej. Parę dzieli 11,8 minuty łuku, spokojnie w granicach rozdzielczości oczu większości osób. Obie powinny być widoczne nawet na minimalnie ciemnym niebie podmiejskim. Szukaj Alkora na wschód-północny wschód od Mizara.

Rodzi to ciekawe i szalenie sporne pytanie: jaka jest kątowa rozdzielczość ludzkiego oka? W zależności od badań, wyniki mogą się znacznie różnić. Częścią problemu są warunki, w jakich przeprowadzane są testy. Ludzkie oko ma dwa podstawowe typy fotoreceptorów: czopki, które reagują w warunkach jasnego oświetlenia, i pręciki, reagujące na światło o niskim natężeniu. Okazuje się, że zdolność rozdzielcza pręcików wynosi około 7 minut łuku, co stanowi jedynie ułamek maksymalnej zdolności rozdzielczej czopków.

Oczywiście, Twoje osobiste wyniki mogą się różnić w zależności od własnej ostrości wzroku. Przy dobrym wzroku można z łatwością przekroczyć tę wartość, podczas gdy obserwator z krótkowzrocznością może się do niej nie zbliżyć. Aby ocenić kątową ostrość swoich oczu, przeprowadź ten prosty test. Narysuj na białej kartce dwie czarne kropki oddalone o 0,0625 cala (2 mm) i przyklej ją na ścianie w odpowiednio oświetlonym pomieszczeniu. Zamknij jedno oko i powoli odsuwaj się od kartki. Zatrzymaj się, gdy dwie czarne kropki zleją się w jedną. Zmierz odległość od kartki do bliższej stopy. Sprawdź w poniższej tabeli jaka wartość rozdzielczości oka odpowiada zmierzonej odległości.

Test rozdzielczości kątowej

Odległość od kartki (w stopach)                                                   Rozdzielczość kątowa (w minutach łuku)

Nie lekceważ zdolności rozdzielczej ludzkiego oka. Dziś polegamy na teleskopach i podłączonych instrumentach, by określać pozycje obiektów na niebie z dokładnością do ułamka sekundy łuku, ale pierwsi astronomowie używali jedynie swoich oczu dokonując zaskakujących odkryć. Być może najbardziej zdumiewającym z nich były trzy prawa ruchu planet Johanna Keplera (1571-1630), które oparł on w dużej mierze na obserwacjach pozycji planet gołym okiem, wykonanych przez swojego mentora, Tychona Brahe (1546-1601). Brahe stworzył sprytne urządzenie łączące instrument tranzytowy z gigantycznym kątomierzem, i umieścił je w obserwatorium, które nazwał Uraniborg.

Wyłączną misją Brahe była rejestracja czasów i kątów, gdy każda z planet widocznych gołym okiem pojawiała się w wąskim okienku referencyjnym w jego obserwatorium. Robił to skrupulatnie przez ponad dwie dekady. Po śmierci Brahe, Kepler próbował wykorzystać te obserwacje by potwierdzić teorię modelu kopernikańskiego, który umieszczał Ziemię i inne planety na orbitach kołowych wokół Słońca. Próbował z całych sił, ale nie mógł uzyskać zgodności liczb z obserwacjami. W końcu Kepler został zmuszony do wniosku, że choć planety rzeczywiście krążą wokół Słońca, to jednak po ścieżkach eliptycznych. Tysiące lat błędnych przekonań zostało skorygowanych dzięki precyzji ludzkiego oka.