Teleskopy 6-9,25 cala (15-24 cm)

Cel	Typ	RA	Dec	Gwiazdozbiór	Jasność [mag]	Separacja
Syriusz i Szczeniak	Gwiazda podwójna	06h45,1m	-16°42,8'	Wielki Pies	-1,46/8,30	różna, patrz niżej

W zeszłym miesiącu rzuciłem wyzwanie, które wielu uważa za jedno z największych na nocnym niebie, mgławicę Koński Łeb. W tym miesiącu wracam z kolejnym klasycznym testem.

Spytaj miłośnika astronomii o trudne do rozdzielenia gwiazdy podwójne, a jedną z najczęstszych odpowiedzi będzie zapewne Syriusz w Wielkim Psie. Choć istnieją cele trudniejsze, Syriusz jest tu odwiecznym faworytem. Wyzwanie to nie wynika jednak z niewielkiej separacji dwóch gwiazd układu, a z ogromnej różnicy jasności tych dwóch gwiazd. Syriusz A, gwiazda typu A1V, ma około dwukrotnie większą masę niż nasze Słońce, natomiast Syriusz B jest białym karłem, ostatnim stadium gwiazdy, która miała kiedyś masę pięć do sześciu razy większą od masy naszego Słońca. Szacuje się, że Syriusz B, zwany również "Szczeniakiem", zawiera obecnie około 0,5 masy Słońca. Reszta została wyrzucona w przestrzeń kosmiczną ponad 100 milionów lat temu. To, co widzimy obecnie po niegdyś potężnej gwieździe, jest jej niesamowicie gorącym jądrem - białym karłem.

Istnienie Szczeniaka po raz pierwszy wykryto w roku 1844, kiedy niemiecki astronom Friedrich Bessel zauważył, że Syriusz lekko chwieje sie na tle gwiazd. Na tej podstawie wywnioskował, że dziwne zachowanie gwiazdy musi powodować grawitacja niewidzialnego towarzysza. Prawie dwie dekady później okazało się, że Bessel miał rację. Amerykański konstruktor teleskopów i astronom, Alvan G. Clark, 18 stycznia 1862 roku dostrzegł małego towarzysza podczas testowania 18,5-calowego refraktora, wówczas największego na świecie, wykonanego dla Uniwersytetu Mississippi. Clark wybrał Syriusza do testowania poziomu aberracji chromatycznej w teleskopie; jest mało prawdopodobne, że specjalnie szukał towarzysza Syriusza, lub że choćby wiedział o wnioskach wysuniętych przez Bessela.

Syriusz B ma średnicę nie większą niż dwukrotność średnicy Ziemi, ale jego masa niemal dorównuje masie Słońca. Gdybyśmy byli w stanie nabrać łyżeczkę Syriusza B, przetransportować na Ziemię i umieścić na wadze, okazałoby się, że waży kilka ton. Takie są białe karły. Ostatecznie, promieniowanie energii Syriusza B będzie słabnąć i stygnąć, pozostawiając jedynie żużel supergęstego węgla. Co otrzymasz kompresując węgiel w ekstremalnych warunkach przez eony czasu? Otrzymasz diament. Tak, ostatecznie Syriusz B stanie się diamentem o średnicy zbliżonej do średnicy Ziemi!

Dostrzeżenie Syriusza B wymaga odpowiedniej kombinacji doskonałej optyki, zarówno w teleskopie, jak i na niebie. Jeśli optyczne zachowanie nieba -- czyli seeing -- nie sprzyja współpracy, to nawet najlepsza optyka teleskopu poniesie klęskę przy próbie oddzielenia Szczeniaka. Na szczęście, sprawy idą ku lepszemu. Syriusz B zmierza w kierunku apastronu na swojej 50-letniej orbicie wokół Syriusza A. W ciągu pół wieku separacja tych dwóch gwiazd waha się od 3 sekund łuku do 11,5 sekundy łuku. Para zbliżyła się maksymalnie do siebie w roku 2000 i od tego czasu separacja się zwiększa. Będzie to trwało do przyszłego roku, po czym znów zaczną się do siebie zbliżać. Poniższa tabela przedstawia separację i kąt pozycyjny Syriusza B w ciągu najbliższych kilku lat.

Nawet gdy separacja jest największa, dostrzeżenie Szczeniaka wymaga strategii. Poza stabilnym niebem i wysokim powiększeniem ustal, gdzie powinien znajdować się towarzysz względem samego Syriusza, a następnie przesuń Syriusza zaraz krawędź pola widzenia. Należy jednak pamiętać, że w zależności od Twojego okularu, zniekształcenia brzegowe mogą zatrzeć Szczeniaka. Dlatego wielu używa w środku polu widzenia paska zakryciowego do ukrycia blasku Syriusza. Obracaj okular, aż będzie on zgodny z kątem pozycyjnym Szczeniaka, który obecnie skierowany jest na wschód-północny wschód. Nawiasem mówiąc, jeśli używasz reflektora Newtona lub Cassegraina ze zwierciadłem wtórnym mocowanym na pająku, sprawdź dokładnie, czy spajk dyfrakcyjny pająka nie zasłania przypadkowo gwiazdy.

Oto wspaniałe zdjęcie Syriusza i Szczeniaka autorstwa Thomasa Ashcrafta z CN, które udostępnił na forum Deep Sky Observing w styczniu zeszłego roku. Uchwycił on tę parę 24 stycznia 2012 roku za pomocą Celestrona C14, kamery ZWO 224 MC, oraz filtra luminancji. Stworzył również wspaniały filmik dający pogląd jak wygląda to wizualnie. Możesz go obejrzeć na jego kanale YouTube, tutaj.

Daj Szczeniakowi szansę, gdy Syriusz wisi wysoko na południowym niebie, ale poczekaj na noce z wyjątkowym seeingiem. Pamiętaj, by zacząć polowanie zanim niebo zupełnie się ściemni, ponieważ niebo o zmierzchu pomoże zaabsorbować część blasku Syriusza. Syriusz B ma jasność 8,5 magnitudo, więc niebo nie musi być całkowicie ciemne by go dostrzec. Rozstaw swój teleskop przez zachodem Słońca, pozwól optyce się wychłodzić do temperatury otoczenia, a następnie, czekając na zapadnięcie zmierzchu, skup się na Syriuszu i sprawdź, co odkryjesz.

Masz swój ulubiony obiekt-wyzwanie? Chciałbym usłyszeć o nim i o tym, jak poradziłeś sobie z tegomiesięcznym sprawdzianem. Skontaktuj się ze mną poprzez moją stronę internetową lub komentując ten artykuł na forum dyskusyjnym.

Do następnego miesiąca pamiętaj, połowa zabawy to dreszczyk emocji. Gra trwa!