Szeroki plan
Przez ostanie kilka tysięcy lat ludzkość była co do Byka nieco uparta. Jest on wyróżniony jako jeden z najstarszych, rozpoznawanych gwiazdozbiorów na nocnym niebie. Według pewnych zapisów, istnieje on w takim kształcie od 4000 lat lub dłużej. W czasach antycznych, pojawienie się Słońca w niebieskim byku - zwierzęciu pociągowym (ciągnącym pług) - wyznaczało równonoc wiosenną i początek wiosennych siewów.
Nasz dzisiejszy gwiazdozbiór jest położony na skraju zimowej Drogi Mlecznej, a nasze cele obejmują: trzy gromady otwarte, jedną z najjaśniejszych pozostałości po wybuchu supernowej nocnego nieba oraz mniej znaną mgławicę planetarną. Zdecydowanie nie jest to wyczerpująca lista celów w Byku - jest ich tam o wiele więcej. Odważnie i bez zakłopotania kieruję dzisiejszą listę do właścicieli małych teleskopów. To naprawdę słuszne, mając na uwadze fakt, iż wcześniej kierowałem się ku czytelnikom z większymi teleskopami. Niemal każdy dzisiejszy obiekt może być obserwowany w lornetce, a co najmniej dwa mogą być widoczne bez jakichkolwiek przyrządów optycznych. Chociaż Byk leży bokiem w późnej jesieni, aby zobaczyć w tym gwiazdozbiorze byka wystarczy jedynie nieco gwiezdnego "połącz punkty". Popatrzcie na ilustrację po prawej. Jedna z bardziej widowiskowych gromad widocznych gołym okiem na nocnym niebie - Hiady - tworzy niemal całe oblicze Byka. Długie rogi ciagną się ku brzegom zimowej Drogi Mlecznej, a tułów i nogi na południowy-zachód. Możesz porównać naszkicowaną przeze mnie sylwetkę z nieco bardziej tradycyjnym kształtem H.A. Reya na mapie szerokiego planu u góry artykułu.
Byk zawiera dwie z najbardziej widowiskowych gromad nocnego nieba widocznych gołym okiem, Hiady (Melotte 25 lub
Taurus Moving Cluster - Gromada Ruchoma w Byku) oraz Plejady (M45).
Mel 25 - Hiady i Aldebaran (alfa Tau)
Zanim podążymy dalej, poświęć chwilę i przestudiuj wspaniały strzał Hiad i Plejad w szerokim ujęciu Suka Lee. Przypatrz się dokładniej, a dostrzeżesz gromadę otwartą NGC1647 i pomarańczową poświatę Aldebarana (alfa Tau) - inne cele figurujące na naszej liście, które odwiedzimy później dzisiejszego wieczoru.
Hiady i Plejady zdają się być spokrewnione. Nie astrofizycznie, ale w niektórych tłumaczeniach mitologii greckiej dzielą ojca - tytana Atlasa skazanego na wieczne dźwiganie na swych plecach sfery niebieskiej. Jedna z wersji legendy mówi, że są one siostrami Hiasa, które zapadły w głęboki smutek po jego śmierci, aż same umarły i znalazły miejsce na niebie (jak na ironię, jeszcze inna legenda mówi, że Plejady umarły w smutku po śmierci Hiad).
Podczas gdy Aldebaran jest najjaśniejszą gwiazdą konstelacji Byka i jako taki, najjaśniejszą gwiazdą w Hiadach, w rzeczywistości nie jest członkiem gromady otwartej. Jednak na swój sposób jest wszelako co nieco znany.
Ci, którzy są miłośnikami książki
Cthulhu Mythos H.P. Lovecrafta natychmiast przyznają, że przyrodni brat Cthulhu, Hastur-Nieopisywalny (znany również jako "Ten, Którego Imienia Nie Należy Wymawiać") spoczywa niedaleko Aldebarana w przymierzu z Byakhee (skrzydlate stwory które spoczywają w otchłani kosmosu - również blisko Aldebarana).
Ciekawostka - Aldebaran jest najjaśniejszą gwiazdą zakrywaną przez Księżyc.Przerażających Przedwiecznych Bogów odkładamy na bok. Aldebaran wyznacza prawe oko Byka, a jego nazwa jest pochodną arabskiego słowa Al Dabaran, znaczącego następstwo - najprawdopodobniej odniesienie do drogi tej jasnej gwiazdy, która podąża za Plejadami. Dane z Hipparcosa sytuują ją w odległości 65,1 roku świetlnego - nieco poniżej połowy odpowiedniego dystansu do Hiad. Aldebaran to duża gwiazda typu K5, o oczywistej, pomarańczowej barwie - nawet dla oka nieuzbrojonego. Świecąc blaskiem 150 Słońc, jego względna bliskość do Ziemi przedkłada się na fakt, iż jest on 13 najjaśniejszą gwiazdą na nocnym niebie. Aldebaran jest podejrzewany o posadanie dużego, planetarnego towarzysza o masie około 11 mas Jowisza, obiegającego go w odległości 1,35 j.a.
Satelita Hipparcos ustalił, że środek masy dla Mel 25 (Hiady) leży około 151 lat świetlnych od Ziemi, a jej wiek oceniamy na rząd około 625 milionów lat. Za duże dla większości teleskopów, Hiady najlepiej obserwować w polu lornetki o bardzo małym powiększeniu lub gołym okiem.
M 45 - Plejady
To łatwy obiekt dla oczu nieuzbrojonych, a lornetka lub mała, krótkoogniskowa lunetka pokażą gromadę ze wszystkimi jej walorami.
Pochodzenie Plejad zdaje się być nieco bardziej oczywiste. Córki Atlasa i Plejone znalazły swą drogę na nocne niebo w darze od Zeusa. Po tym, jak Plejone i jej córki zostały zaatakowane przez Oriona, uciekły i znalazły schronienie wśród gwiazd. Noc w noc, rok po roku, Orion próbuje je bezowocnie schwycić.
Plejady leżą około 400 lat świetlnych od Ziemi i są w wieku jedynie 1/10 wieku Hiad. Czy Hiady wyglądają na stare i żółte, a Plejady na młode i niebieskie? Powinny...
Plejady są również wspominane jako Siedem Sióstr, zapewne jako nawiązanie do historycznych rozważań ludzi na temat liczby łatwo widocznych gwiazd. Steven O'Meara (
The Messier Objects) zauważa, że jest tu dużo więcej gwiazd widocznych gołym okiem dla bacznego obserwatora. Sprawdzenie w SkyMap Pro wykazuje 11 gwiazd o jasności 6 mag lub jaśniejszych i 22-24 o jasności 7 mag! O'Meara przedstawia liczbę gwiazd widocznych dla uważnego obserwatora pod ciemnym niebem na gdzieś pomiędzy 12-18, inne źródła nieco mniej. Mój najlepszy wynik to jedynie 13 pod przejrzystym, ciemnym niebem Michigan's Northern Lower Peninsula (Półwysep Michigan).
Co się tyczy namierzania dużej liczby Plejad, jedyne co może skomplikować tę kwestię to dyskusja na temat widoczności obszaru mgławicowego który biegnie wskroś M45. Niektórzy mówią, że jest łatwo dostrzegalny, inni uważają, że nie, a to co ludzie faktycznie widzą i biorą za mgławicę, to blask nierozdzielonych gwiazd w gromadzie otwartej. Odkładając problem widoczności gołym okiem, zauważyłem, że mój refraktor 4" pokazuje lepiej obszar mgławicowy w gromadzie niż wiele z moich większych teleskopów. Apertura nie jest tu koniecznie rozwiązaniem - są nim raczej przejrzyste niebo i dobry sprzęt który pozwala uzyskać obraz ostry i kontrastowy. Kiedy wplączesz się w swoje własne śledztwo w sprawie mgławicowości w Plejadach, używaj niskich powiększeń. Zwróć szczególną uwagę na rejon dookoła Merope - tam gdzie tkwi najjaśniejsza próbka mgławicy (Mgławica Merope). W noce z dobrymi warunkami możesz zobaczyć mgławicę wskroś gromady. Bądź świadomy, że niewielka ilość rosy na optyce może wytworzyć bardzo podobny do słabej mgławicowości efekt, więc nie zapomnij sprawdzić sprzętu. W przypadku kiedy myślisz, że zauważyłeś mgławicę, zalecam machnąć teleskop na Hiady i uważnie na nie spojrzeć. Jeśli dojrzysz mgławicę w Hiadach, to jest ona spowodowana rozproszeniem światła lub rosą na optyce i prawdopodobnie nie widziałeś faktycznie mgławicy refleksyjnej powiązanej z M45.
Kiedy skierujesz swój teleskop na M45, koniecznie użyj niskich powiększeń kadrując gromadę tak, aby ukazała wszystkie swoje walory. Jak wiele gwiazd potrafisz nazwać?
NGC1647 jest ładną gromadą otwartą. Podczas gdy, w aspekcie obserwacji gołym okiem, nie wytrzymuje ona porównania z Hiadami i Plejadami, Archinal i Hynes (
Star Clusters) określają, że może być dostrzeżona bez pomocy przyrządów optycznych pod ciemnym niebem. Nigdy mi się to nie udało, ale uważam ją za całkiem zadowalającą w małym teleskopie. Większe teleskopy zazwyczaj nie zapewniają dostatecznie szerokiego pola aby oddać sprawiedliwość tej gromadzie.
Różne raporty w sieci skłaniają do dyskusji na temat widoczności gromady - słyszałem już wszystko od obserwacji gołym okiem do braku widoczności w lornetce. Moje własne śledztwa lornetkowe tej gromady przeważnie spełzały na niczym - z drugiej zaś strony, według moich notatek, jedyny przypadek kiedy naprawdę próbowałem ją dojrzeć przez lornetkę miał miejsce w czasie kiedy Ksieżyc krótko po pełni był blisko. Sądziłem, że wykryłem jej przebłysk w niedrogiej 12x50, ale z pewnością nie było tam w ogóle zbyt wiele. NELM był tego wieczoru w okolicach 3 w tamtej konkretnej części nieba (z powodu Księżyca). W jakiej najmniejszej aperturze potrafisz rozpoznać gromadę? W jakiej najmniejszej potrafisz dostrzec choćby minimalne rozdzielenie?
Aby znaleźć tę luźno rozsianą gromadę otwartą w małym teleskopie lub lornetce, umieść Aldebarana w centrum szerokiego pola widzenia i skieruj się na zewnątrz Hiad w kierunku północno-wschodnim. 1647 leży około 3,5 stopnia na pn-wsch. od Aldebarana na linii która niemal przecina na dwie części "V" głowy Byka.
Jako zadanie domowe (w zaciszu i cieple domu) postaraj się przestudiować zdjęcie szerokiego planu które zrobił Suk Lee przedstawione na górze artykułu i sprawdź czy zlokalizujesz tę gromadę. Jest mała i słaba, ale widać ją na zdjęciu.
M 1 - Mgławica Krab
"Tym, co spowodowało, że podjąłem się stworzenia katalogu, była mgławica którą odkryłem powyżej południowego rogu Byka w dniu 12 września 1758 podczas obserwacji komety tamtego roku... Mgławica ta wykazywała takie podobieństwo do komety w swoim kształcie i jasności, że dążyłem do znalezienia innych, aby astronomowie nie uznawali ich będnie za nowo pojawiające się komety. Obserwowałem inne refraktorami stosownymi do szukania komet i taka była moja intencja w tworzeniu katalogu..."
- Charles Messier (cytat z
Burnham's Celestial Handbook)
4 lipca, AD 1054, czerwony nadolbrzym wyczerpał swoje paliwo i w przeciągu sekund jądro zapadło się do maksymalnej gęstości, krótko po tym gaz odskoczył i gwiazda wybuchnęła w jednej z najpotężniejszych i najgwałtowniejszych eksplozji jakie znamy - eksplozji, która na krótką chwilę prawdopodobnie przewyższyła blaskiem całą galaktykę.
Przypuszcza się, że astronomowie na całym świecie zanotowali to niebieskie zdarzenie, od piktografów amerykańskich Indian w północnej Arizonie po oddanych obserwatorów Dynastii Sung. Supernowa zyskała rozgłos jako widoczna w dzień przez kilka tygodni, a w nocy przez rok. Byłoby trudne aby osoby światłe, znające niebo, ją przeoczyły.
Głęboko wewnątrz Kraba, 6500 lat świetlnycyh od nas, leżą szczątki jego przodka - pulsar który wiruje 30 razy na sekundę. Z siłą która miesza w głowie, pole magnetyczne pulsara chwyta cząstki, rozpędza je niemal do prędkości światła i wystrzeliwuje do otaczającej mgławicy. O średnicy tylko sześciu mil, pulsar zbudowany jest ze zdegenerowanej materii o masie większej niż nasze Słońce. Zdjęcia poklatkowe, zrobione przez HST pokazują, że wnętrze mgławicy jest bardziej dynamiczne niż ktokolwiek mógłby przypuszczać - zachodzące zmiany to kwestia dni, kiedy cząstki wypływają z prędkością niemal połowy prędkości światła. Jeśli masz łącze o dużej przepustowości,
tutaj jest film w technice poklatkowej (4,69MB) z Hubblesite.org, zrobiony ze zdjęć pulsara z Hubble'a (optycznych) i z Chandry (rentgenowskich). Ściągnij go, ustaw odtwarzacz na powtarzanie i obserwuj bicie serca Kraba.
Ci z Was bez szybkiego łącza nie muszą czuć się zupełnie opuszczeni. Spójrzcie na lewo aby zobaczyć trzy zdjęcia Hubble/STSCI regionu dookoła pulsara. Były one zrobione kolejno w około dwumiesięcznych odstępach; 29 grudnia 1995, 1 lutego 1996 i 16 kwietnia 1996. W tym krótkim przedziale czasowym możesz zaobserwować, że miały miejsce oczywiste zmiany.
Powinienem zaznaczyć, że pulsar jest prawdopodobnie odrobinę poza zasięgiem większości miłośników astronomii. W
The Messier Objects, Steven James O'Meara melduje dostrzeżenie pulsara w 20" teleskopie, ale jedyne inne raporty jakie udało mi się znaleźć dotyczyły obserwacji teleskopami o połowę większymi! Tym niemniej na szczęście, mgławica sama w sobie bardzo pociąga obserwatorów, powiedzmy to sobie, ze skromniejszymi teleskopami.
Aby znaleźć M1, użyj okularu o jak najdłuższej ogniskowej i skieruj teleskop na zeta Tau. W małym teleskopie, M1 i zeta Tau z łatwością widoczne będą w jednym polu. Jeśli jej tam nie ma, przesuń nieco pole w kierunku drugiego rogu i może z powrotem, w stronę Hiad. Szukaj dość małego, podłużnego kłąbka dymu. Na zdjęciu DSS (Quick-V) pokazanym na górze, obydwie są widoczne w polu 1 stopnia. Zazwyczaj tak ustawiam pole, żeby nie było w nim całkiem jasnej gwiazdy zmiennej Zeta (2,88-3,17), przez co lepiej widzę mgławicę. Obserwowałem M1 w teleskopach o różnych aperturach. Kiedy używałem teleskopów poniżej 8 cali, oceniałem M1 jako coś na kształt nieregularnego, niekształtnego kleksa, dwukrotnie dłuższego niż szerokiego. Podczas gdy krawędzie nie są równe, zazwyczaj nie wykazują postrzępionych, włóknistych struktur dopóki nie zastosuję nieco większej apertury - aczkolwiek podczas najlepszych nocy, wszystko jest możliwe.
Widziałem Kraba w tak małych lunetkach jak 70mm i nie uważam go za trudny obiekt. Pod przyzwoitym niebem, nie widzę powodu dla którego nie możnaby zaobserwować go w dobrej lornetce. Widziałeś Kraba w lornetce?
NGC1514 to pierwszy dziś obiekt którego rzeczywiście nie złapiesz typową lornetką, tak więc pasuje na obiekt-wyzwanie na zakończenie dzisiejszej wycieczki. To dość łatwa mgławica planetarna (przynajmniej dla średniej wielkości teleskopu), ale z małym haczykiem. Przy wielu mgławicach planetarnych, wyzwanie leży w znalezieniu i obserwacji gwiazdy centralnej - nie będziecie mieli tego problemu z 1514. Gwiazda centralna świeci blaskiem 9 mag, podczas gdy mgławica skatalogowana jest jako 11 mag. Jest ona całkiem duża przy wymiarach około 1,5'-3', ale ciemna. W mniejszych teleskopach, szukaj okrągłej mgiełki otaczającej gwiazdę 9 mag oskrzydloną dwoma innymi gwiazdami o podobnej jasności - jak przedstawiono na powyższym zdjęciu.
Dwa powyższe zdjęcia pochodzą z MAST DSS (patrz "lektura dodatkowa"). To z lewej jest z bazy danych Quick-V, a z prawej z DSS1. Zauważyłem, że zazwyczaj Quick-V daje lepszą wskazówkę jak dany obiekt będzie wyglądał wizualnie. Przeznaczony do nakierowywania HST (między innymi), DSS jest również potężnym narzędziem dla miłośników astronomii amatorskiej.
Chociaż 1514 jest widoczna w średnich aperturach pod ciemnym niebem bez żadnych filtrów, zalecam filtr UHC, coś w rodzaju Lumicon UHC czy Orion Ultrablock. Szczególnie, jeśli planujesz zmierzyć się z tą planetarną z teleskopem mniejszym niż 8-10 cali.
Oficjalny FAQ Cthulhu Mythos
http://www.necfiles.org/part1.htmRaporty obserwacyjne mgławic planetarnych - Doug Snyders BlackSkies.com
http://www.blackskies.com/reports01.htmHubble uchwyca dynamikę Mgławicy Krab
http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/1996/22/image/aFilm poklatkowy wiatru pulsara w Krabie
http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/2002/24/video/aMast DSS (
Multimission
Archive
Space
Telescope -
Digitized
Sky
Survey)
http://archive.stsci.edu/dss/
