Sprawdź termometr i ubierz się dziś ciepło, bo nadszedł czas na Psie Dn... uch... Zimowe noce!
W tym miesiącu skupimy się na Wielkim Psie, wiernym ogarze Oriona. Wielki Pies dzieli niebo z co najmniej trzema innymi kundlami - Małym Psem, Charą i Asterionem (Psami Gończymi). Te dwa ostatnie są wciąż zarejestrowane u Wolarza - co najmniej były kiedy ostatni raz tam patrzyłem. Wielki Pies został nam przekazany z dawnych czasów - faktycznie, nawet Homer wspomina go jako psa Oriona. Ale mimo tego, ten wielki szczeniak nie zawsze należał do Oriona - i nie zawsze był psem. W różnych czasach, w rozmaitych kulturach, reprezentował także psa Akteona - Laelapa, należał do Cefalusa, a w kulturze romańskiej był nawet przedstawiony jako dziecko Oriona.

Siedząc na obrzeżach zimowej Drogi Mlecznej, Wielki Pies jest ciekawym gwiazdozbiorem. Znajdziesz tu mnóstwo najrozmaitszych obiektów; od galaktyk, mgławic planetarnych i refleksyjnych aż do gwiazd podwójnych i gromad otwartych. Jest tu coś dla każdego.

Obok DSów, najbardziej rzucającym się w oczy akcentem tej konstelacji jest niewątpliwie Syriusz - psia gwiazda. Najjaśniejsza gwiazda na nocnym niebie, Syriusz jest widoczny z niemal każdego zamieszkanego miejsca na Ziemi.

Syriusz A, główny składnik układu podwójnego, który leży w odległości mniej więcej 8,6 lat świetlnych, ma masę około dwukrotnie większą od masy Słońca. Syriusz B, lub "Szczenię", jest białym karłem o wadze 99% masy słonecznej, ale o średnicy Ziemi. Bessel jako pierwszy, w roku 1844, domyślił się istnienia towarzysza na podstawie odchyleń w ruchu własnym Syriusza. Pierwszym, który bezpośrednio zaobserwował szczenię był Alvin Clark w roku 1862 podczas testowania obiektywu 18". Syriusz A ma jasność obserwowaną -1,47 mag (Słońce ma ok. -26,7 mag, Księżyc -12,6 mag, a Wenus, Mars, Jowisz i Merkury odpowiednio -4,7, -2,9, -2,8 i -1,9), podczas gdy Syriusz B ma jasność 8 mag. Oznacza to, że szczenię jest około 10.000 razy słabsze od swojego rodzica!

Przy takiej jasności Syriusza, nie dziwi fakt, że antyczne kultury nadawały mu szczególne znaczenie. Dla Egipcjan, jego pojawienie oznaczało wezbranie Nilu i nadejście przesilenia letniego. Grecy odwoływali się do niego jako psa Oriona i kojarzyli jego pojawienie z najgorętszymi dniami lata (stąd "Psie Dni" [kanikuła, okres upałów letnich - przyp. tłum.] w sierpniu).

Żadna wzmianka o Syriuszu nie byłaby kompletna bez nawiązania do Dogonów - odizolowanej kultury plemiennej z Afryki. We wczesnych latach XX wieku, przyjezdni antropologowie relacjonowali dość nieoczekiwaną i szczegółową wiedzę Dogonów na temat Syriusza B i jego ~50-letniego okresu obiegu. Co więcej, znali to wieki przed nowoczesną nauką! W zwariowanych latach 70-tych Von Daenikena, było to motorem książki The Sirius Mystery, w której Robert Temple twierdzi, że wiedza Dogonów przyjęta była od obcych przybyłych z systemu Syriusza. W jesiennym wydaniu Skeptical Inquirer z roku 1978, Ian Ridpath zręcznie zdemaskował Tajemnicę Syriusza. Częściowo, "wiedza" powstała z powodu kulturowego skażenia od astronomów przybyłych aby być naocznymi świadkami tranzytu Wenus. Ciekawscy czytelnicy mogą przejrzeć cały artykuł na http://www.csicop.org/si/7809/sirius.html.

Odkładając na bok Dogonów i ich gości, możliwe jest ujrzenie szczenięcia w teleskopach amatorskich. Rzeczywiście, słyszałem o teleskopach tak małych jak 5" rozdzielających szczenię i jego rodzica, ale to rzadkość. Nie odległość między składnikami jest tu problemem, a blask Syriusza A. Wymagana jest nadzwyczajna optyka dla zwiększenia szansy przelotnego dostrzeżenia. Obserwowałem go w 10" teleskopie i zanotowałem widoczny zielony jego odcień - ale najprawdopodobniej to figiel postrzegania. Podejrzewam, że Syriusz A świeci tak jasno na niebiesko-biało, że w odróżnieniu, biel szczenięcia wydaje się zielona.


Przesuńmy się cztery stopnie na południe od Syriusza i spójrzmy na jedyny obiekt Messiera w Wielkim Psie.

M 41 - Serce Psa


Jedna z perełek zimowego nieba, historycy nie są pewni czy M41 znana była Arystotelesowi. Podczas gdy zanotował on coś w tym regionie, niektórzy sądzą, że widział splot w Drodze Mlecznej, a nie samą gromadę. Jeśli byłaby mu znana, byłby to najprawdopodobniej najsłabszy obiekt głębokiego nieba znany w starożytności. Oficjalnie, była przypuszczalnie po raz pierwszy odkryta przez Giovanni Hodiernę w roku 1645, a dodana do katalogu Messiera w roku 1765.


M41 posiada około 100 gwiazd rozrzuconych na obszarze 26 lat świetlnych. Gromada leży w odległości 2300 lat świetlnych, a jej wiek to gdzieś około 210 milionów lat. W książce Star Clusters, Archinal i Hynes spekulują, czy może istnieć widoczny związek pomiędzy M41 a mniej efektowną Cr 121 która leży jakieś 4,5 stopnia na południe.

M41 raczy nas spektakularnym widokiem w niemal każdej wielkości optyce. Osobiście, widziałem ją we wszystkim od lornetki 12x36mm i wszystkim pośrednim aż do teleskopów 18", ale myślę, że 4-8" instrument daje najlepszą mieszankę apertury i pola widzenia. W moim 4" APO przy 44x, jeden z centralnych członków gromady ma wyraźny czerwonawy odcień, ale w innych przyrządach zdaje się ona bardziej pomarańczowa - a co Ty widzisz? Na poniższym szkicu Jasona Aldridge jawi się jako bardziej żółta.


NGC2207/IC2163


Z gazu, pyłu i gwiazd rozrzuconych we wszystkich kierunkach, grawitacja stworzyła długi na 100.000 lat świetlnych most pomiędzy tymi dwoma przemierzającymi noc galaktykami. Niestety, na największe zbliżenie spóźniliśmy się o jakieś 40 milionów lat. Mimo to nie przejmuj się, komputerowe symulacje kierowane według danych zebranych przez zespół przy użyciu radioteleskopu VLA w Nowym Meksyku ujawniają, że IC2163 nie porusza się na tyle szybko aby uciec wpływowi grawitacji NGC2207 - tak więc jeśli będziemy się bacznie przypatrywać, zobaczymy w przyszłości jeszcze jedno bliskie spotkanie. Cóż, przynajmniej ktoś zobaczy. W tych skalach czasowych, mnie już prawdopodobnie nie będzie i przypuszczam, że Ciebie również. Ostatecznie, za jakieś kilka miliardów lat się połączą, a pokolenia przyszłych astronomów będą musiały zrozumieć, że powinny skatalogować nowy obiekt. Może chcesz spojrzeć na niego zanim się to stanie. Myślę, że bądź co bądź masz trochę czasu - nie jest on z kategorii "mrugnij, a przegapisz".

Tak jak w przypadku większości galaktyk, im więcej apertury na nie skierujesz tym lepiej. Obydwie powinny być widoczne w 12-calowym teleskopie, ale rzeczywistą kwestią jest jaka najmniejsza apertura pozwoli dostrzec obie?

Don Pensack, obserwując 12-calowym teleskopem, pisze -



NGC2204


Odkryta przez Williama Herschela w roku 1785, NGC2204 leży jakieś 8600 lat świetlnych od nas, a wizualnie jest słabą, rzadką i rozproszoną gromadą - przynajmniej w mniejszych aperturach. Użyj wyższych powiększeń aby wydobyć kilku członków więcej. Większe teleskopy pomagają jej w dość dobrym wyróżnieniu się z tła i ujawniają jeszcze więcej gwiazd.



NGC2345


Zgodnie z publikacją Moffata, NGC2345 jest jedną z niedawno uformowanych gromad galaktycznych, będącą nieco młodszą od M45. To jeszcze jedna rzadka gromada która naprawdę wymaga 8-10-calowego (lub większego) teleskopu aby ją docenić. W granicach 8 cali apertury, szukaj kilku gwiazd o jasności 9 mag i słabszych rozrzuconych wkoło.

NGC2374


Prezentując się nieco lepiej w małych teleskopach, 2374 całkiem łatwo ukazuje parę tuzinów gwiazd. Zwróć uwagę na sznur "jasnych" gwiazd na południowym-zachodzie. Duże lornetki lub bardzo małe teleskopy pokażą w tym rejonie nierozdzieloną mgiełkę. W większych teleskopach, szukaj dwóch widocznych połówek gromady, z drugą połową skupioną wokół wcześniej wspomnianego sznura gwiazd - widzisz je? Dwie połówki gromady czy złudzenie optyczne?

NGC2360


W średniej wielkości teleskopie, gromada ta przedstawia ładny widok z 75-100 gwiazdami upstrzonymi wskroś pola. Niektórzy obserwatorzy notowali ciemny obszar pozbawiony gwiazd na jednej ze stron gromady. Czy to ciemna mgławica? Czy po prostu region całkiem pozbawiony gwiazd? Spójrz i powiedz mi co myślisz. Ta gromada to dobry obiekt-wyzwanie dla małego teleskopu lub dużej lornetki - szukaj małej, nierozdzielonej mgiełki gwiazd.

NGC2359 - "Kaczka"/"Hełm Thora"


Mamy tu rzadką gwiazdę Wolfa-Rayeta która utworzyła mgławicę poprzez wyrzucanie swoich zewnętrznych warstw gazu. Materiał opuszcza powierzchnię z prędkością tysięcy kilometrów na sekundę i tworzy ten bąbel w przestrzeni kosmicznej podświetlany przez macierzystą gwiazdę. Mimo iż NGC2359 to popularny cel dla zimowych astrofotografów, najwyraźniej jest mniej znana wśród obserwatorów wizualnych. Oceniłem ją jako trochę zaskakującą, będącą widowiskowym celem w średnich lub dużych instrumentach, szczególnie w połączeniu z filtrem UHC lub OIII. Mój najbardziej pamiętny widok tego obiektu osiągnąłem pewnego rześkiego poranka w 18" teleskopie.

Wśród obserwatorów wizualnych, wypracowała sobie przezwisko "Kaczka", jako że najbardziej widoczne części to okrągła część środkowa tworząca tułów oraz jaśniejsze przedłużenie formujące dziób.

Jak pokazuje doskonałe zdjęcie Jima Thommesa poniżej, aparat widzi nieco więcej i wyjaśnia jak otrzymała ona ksywkę "Hełm Thora".



NGC2383/2384 - Psia Podwójna


Mamy tu ładna dwójkę, przypominającą niemal klasyczną Gromadę Podwójną w Perseuszu. Oczywiście, będziesz przypuszczalnie potrzebował nieco więcej apertury. Przerób je DUŻO większą aperturą - zauważ skalę na powyższym obrazie DSS.

Mimo iż są one na tyle blisko abyś zaczął się zastanawiać czy to prawdziwa gromada podwójna, artykuł Kopcheva, Petrova i Nedialkova stwierdza, że ich wiek różni się na tyle, że wyklucza uformowanie z tego samego obłoku.

Don Pensack ma do powiedzenia na temat 2384 to -


i nie wspomina o 2383. Jim Thommes udostępnił nam ładne zdjęcie poniżej.


NGC2362 - Gromada Tau Canis Majoris - Gromada Hodierny


Jeśli parę ostatnich gromad otwartych nie zrobiło na Tobie zbytniego wrażenia, mam tu jedną aby rozpalić na nowo Twoją ciekawość. Niebiesko-biała Tau jest członkiem tej grupy (a nie jedynie nałożoną gwiazdą pierwszego planu), tak więc będziesz przypuszczalnie musiał walnąć nieco wyższe powiększenie aby zredukować jej blask. Tau to niebieski nadolbrzym o jasności 4,5 mag, a wiele źródeł podaje odległość gromady pomiędzy 3.200 a 5.000 lat świetlnych. Sue French, w swojej książce Celestial Sampler wymienia Gromadę Tau jako odległą o 4.800 lat świetlnych i zauważa, że jeśli tak jest, to Tau lśni blaskiem 50.000 Słońc!

SEDS kataloguje wiek gromady na około 25 milionów lat z adnotacją o wciąż istniejącym tam obszarze mgławicowym powiązanym z gromadą - jeśli tak się rzecz ma, jest ona mimo wszystko dość młoda.

Giovanni Batista Hodierna najwyraźniej odkrył 2362 kiedyś przed rokiem 1654, ale niestety jego obserwacje pozostawały "zaginione" aż do roku 1980. William Herschel odkrył ją niezależnie na nowo 4 marca 1783 i ostatecznie dodał do swojego katalogu.

Cr140/Cr132 - Kępka w Ogonie Psa

Nieco pod ogonem psa leżą dwie duże gromady otwarte z katalogu Collinder - Cr132 i Cr140. Większość Collindrów jest dużych i skąpych, ale Cr132 przewyższa wszystkie. Jest w tym samym polu lornetki co 140, ale to jedynie garstka gwiazd w poprzek pola. Niemniej, region ten dostarcza ładnego widoku tym z Was z krótkoogniskowymi instrumentami jak światłosilny, 4" refraktor lub jeszcze lepiej, dobra lornetka.

Cr140 jest niewiele bogatsza i jest dość łatwym łupem dla gołego oka. Iiro Sairanen naszkicował poniższe z Newtonem 4,5" f/7,3 przy 32x w Hiszpanii - wielkość pola wynosi nieco mniej niż stopień.


Cr121

Jest ona kolejną widoczną prawdopodobnie najlepiej w lornetce - lub co najmniej w krótkoogniskowym teleskopie. Cr121 leży w odległości około 3800 lat świetlnych i jest podobno bardzo młodą gromadą - niektóre szacunki przedstawiają jej wiek na jedynie 1,5 miliona lat.

Iiro Sairanen nadesłał poniższy szkic wykonany z Newtona 4,5" f/7,3 przy 47x w Hiszpanii - wielkość pola to 64'.


Obiekty-wyzwania: IC2165 i Sh2-301

IC2165


A teraz, nasze obiekty-wyzwania na dzisiejszy wieczór. Pierwszy, IC2165, tak naprawdę może być wyłapany w małych instrumentach; wyzwanie to zidentyfikowanie obszaru i rozstrzygnięcie która to planetarna. Generalnie, znajdowanie obiektów IC jest dla mnie nieco trudniejsze niż ich odpowiedników NGC, a ten nie jest wyjątkiem. Mimo iż dostatecznie jasny, jest gwiazdopodobny we wszystkich powiększeniach oprócz wysokich. To sprawia, że próby odszukania go to jak szukanie igły w stogu siana.

Zawęź pole używając odpowiednich map, wtedy spróbuj mrugać filtrem OIII. IC2165 powinna być jedyną gwiazdą która nie ciemnieje przy użyciu filtra. Przy 150x jest ona wciąż gwiazdopodobna, tak więc nadszedł czas na podbicie powiększenia - DALEKO do 450x lub wyższego póki zebrane światło na to pozwala (nie przejmuj się w tym przypadku zbytnio seeingiem). Wiem, wiem, mama mówiła Ci, że tak wysokie powiększenia dotyczą teleskopów Tasco. Taaak, tych ze zdjęciami Hubble'a na pudełku. Ale są momenty, kiedy można złamać pewne zasady. To jeden z nich.


Sh2-301


Jeśli jesteś stałym czytelnikiem tej serii, to wiesz, że lubię kończyć "innym" obiektem - czymś nieco mniej pospolitym. Messiery i NGCki są dobre, ale do czasu, to podstawa dla dzisiejszego obserwatora i fajnie jest zobaczyć przy okazji coś odmiennego. Moje ulubione wyzwania to często obiekty z katalogów Hicksona i Abella, ale raz na jakiś czas podniesie głowę obiekt Sharplessa. W katalogu Sharpless jest 313 pozycji, w większości regionów tworzenia się gwiazd. Zawiera on jedynie obiekty powyżej -27st., a ponadto, większość to cele fotograficzne. Jednakże, jest kilka dogodnych do obserwacji w średnich i dużych teleskopach amatorskich. To jeden z takich obiektów.

Ten region HII to Sh2-301 i jest również skatalogowany jako RCW 6 i Gum 5. Sh2-301 leży w odległości około 19.000 lat świetlnych od nas i obejmuje przestrzeń mierzącą jakieś 50 lat świetlnych średnicy.

Słyszałem o ludziach zaliczających na nim wspaniały wyczyn z teleskopem tak małym jak 8", ale otrzymasz dużo lepsze obrazy z 15- lub 20-calówkami. Nie zapomnij użyć filtra OIII lub UHC aby wydobyć szczegóły. Bez filtra, nawet w dużym teleskopie, jest ciężki do dostrzeżenia. Filtr dramatycznie poprawia obraz. Z nim, pod ciemnym niebem, Sh2-301 ma w przybliżeniu wygląd trójkąta z jednym wierzchołkiem celującym w kierunku północy co możesz ustalić ze zdjęcia DSS.



I na tym kończę w tym miesiącu. Jeszcze raz dziękuję czytelnikom którzy nadesłali obserwacje, szkice i zdjęcia. Wasz wkład znacznie wzbogaca te artykuły.

Jak zwykle, sprawia mi satysfakcję jeśli moje wędrówki okażą się dla Was użyteczne.

Do następnego razu -

- Tom T.

Dodatkowe zasoby/odnośniki/inne fajne materiały:

Mapa Galaktyki
Kevin Jardine
http://galaxymap.org/

Wikisky.Org
Mapa nieba oparta na przeglądarce online, mogąca używać obrazy ze Sloan DSS
(świetny sposób na strwonienie kilku godzin...)
http://www.wikisky.org/

Katalog prędkości radialnych CO ku galaktycznym regionom HII
Blitz, L.; Fich, M.; Stark, A.A.
http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1982ApJS...49..183B

Region NGC 2287 i Cr121
Eggen, O.J.
http://adsabs.harvard.edu/abs/1981ApJ...247..507E

Wyznaczanie wieku możliwych podwójnych gromad otwartych NGC 2383/2384 oraz Pismis 6/Pismis 8
http://www.astro.bas.bg/~petrov/papers/06kpn_bjp33p68.pdf

Otarcie dwóch galaktyk spiralnych - Hubble - STSCI
(NGC 2207/IC 2163)
http://heritage.stsci.edu/1999/41/caption.html

NGC 2345, umiarkowanie młoda gromada otwarta w Wielkim Psie
A.F.J. Moffat

Observing Handbook and Catalog of Deep Sky Objects - Luginbuhl i Skiff
Dostępne z: różne źródła